عالم معنی نیم نگاهی از پنجره هرمونتیک معاصر به فرشهای تصویری ایران
تحقیق و نگارش: سعید رونقیان تبریزی هرصاحب اندیشه ای که دروادی فرش ایران گام نهد ، به موضوعاتی برمی خورد که بارها وبارها درطول زمان، بنوعی مورد توجه وکند وکاوقرارگرفته اند ، لکن هنوزرازهای سر به مهری دربطن ومتن خود دارند که آنها را واجد دقت مجدد وشایسته بازخوانی و کشف مکررمی نماید. یک نکته بیش نیست غم عشق وین عجب کز هرزبان که می شنوم نا مکرراست بی تردید به جهت انشعاب شکلی وتاثرمحتوایی طراحی فرش ازنگارگری ، درطول زمان ، بسیاری ازوقایع تاریخی ، مذهبی ، ونماد های اسطوره ای ، حماسی ، خیالی ویا هرآن مضمون ومفهوم عینی یا ذهنی که قابلیت تبدیل شدن به تصویررا داشته است،ازمنابع ومراجع گوناگون ، به سبب مناسبت ها وموقعیت های مختلف ، با انگیزه ها ونیات ومقاصدی متنوع برحیطه وعرصه فرش راه یافته وموجب پیدایش سرفصلی جدید وهنری ، ودرعین حال قابل تامل وگاه شگفت آوری بنام " فرش های تصویری ایران " در عرصه فرش ایران گردیده است . این مقاله درکوششی بازشناسانه ، با بهره وری ازروش هرمونتیک معاصرسعی در آشکار سازی علت وجودی این دسته ازفرش ها داشته و در پی تا ویلی نزدیک به حقیقت از آنهاست . برآگاهان واضح است که سرفصل فرش های تصویری در تقسیمات موضوعی به فرش هایی با موضوعیت : مناظرطبیعی ابنیه و اماکن تاریخی وقایع ورویدادهای تاریخ ساز نمود متون ادبی تخیلات ذهنی تصاویرافراد شاخص وغیره تقسیم می شوند ، لذا لازم به ذکر است که مقصود از عنوان " فرش های تصویری " در این نوشتار، صرفا آن دسته از فرش هایی می باشد که بر آن ها نگاره های خیالی یا واقعی انسانی نقش شده باشد. غنای شگفت انگیز موضوعی و مفهومی این فصل از فرش ایران بحدی است که هر کدام از آثارش به تنهایی شایسته دقت علمی و توجه هنری بوده و حقیقتا باید این فصل پر رمز و راز را "عالم معنی " فرش ایران نامید ، چرا که این آثار به مدد تصویر، با عبورازمرز گفتمان کلامی ، ما را بیدرنگ با آن چه منظور ازغایت گفتمان کلامی است ارتباط می دهد ، بگونه ایکه دربررسی و دقت نظردرهرکدام ازاین فرش های تصویری می توان ازنظرشکل وفرم ومحتوا ، نا باورانه مضامین تازه ای را کشف وبه ریشه یابی و انطباق فرهنگی وفنی آنها در میان پیشینه تاریخی و عقاید و باورهای ملی و مذهبی پرداخت ، مضامینی که بعضا بحدی عجیب و حیرت آورند که ازجنبه صرفا تصویری خارج ، و وارد حیطه رویائی شده ودرقالب فرآیند " زیبایی شناختی " معنا می یابند وبا تحت تاثیر قرار دادن بیننده موجب تغییر شرایط حسی _ ادراکی او می شوند . وازسویی دیگراحساس مداری آنها نیزشرایط زیبایی شناختی مخاطب را تحریک می کند ، وشاید تحریک همین احساس است که بگونه ای اسرارآمیزحس علاقه مندی نسبت به موضوعات یا مصنوعاتی را درما ایجاد می نماید که گاهی حتی ازنظرموضوعی یا زمانی و مکانی ارتباط چندان مستقیمی با شرائط حاضر ما ندارند وهمین می تواند نشان ازنوعی " شعورسیال نا خود آگاه انسانی " باشد که بصورت قرار داد نانوشته فرهنگی در اعصار و ادوار مختلف در میان نوع بشردر جریان است .
دیوار نگاره ای از مصر باستان
تندیس سیمرغ متعلق به اندونزی قرن دهم میلادی
بشقابی با تصویر گرگ بالدار متعلق به دوران ساسانیان
باور نگارنده به استناد درک امروزین از تاویل داده های شواهد تاریخی با بهره وری از روش هرمونتیک معاصر، در ارتباط با " فرشهای تصویری ایران " بر این نظر استوار است که " نو آوری " محتمل ترین وقویترین علت یا انگیزه اساسی برای پیدایش این دسته از فرشها ست ، چرا که تا دوران قاجار، نگاره های انسانی اعم از خیالی یا واقعی با موضوعاتی گوناگون دراشکال و ابعادی متنوع ، تقریبا بر تمام مصنوعات بشر راه یافته بود ، حجاران ، حدادان ، نساجان ، سفالگران ، درود گران و بالاترو برتر از همه رسا مان و نقاشان ، آثار حیرت آوری را که بنوعی منسوب به فرم و شکل و نوع انسان بود خلق و در منظرانظار بر طاقچه تاریخ چیده بودند و تنها میدان خالی مانده از جولان این آثار، عرصه فرش دستباف بود ، هر چند که آن نیز کاملا بی نصیب نبوده است. همچنین از جانب دیگربا اندکی تامل و ژرف نگری فنی در این دسته از فرش ها در می یابیم که ضرورت یا اولویت هنری نمی تواند انگیزه اصلی مبادرت نو آورانه به تولید این فرش ها بوده باشد ، چرا که مقایسه نگاره های موجود بر این فرش ها با نگار گری های بجا مانده از آن دوران که از رجال و شخصیت ها و یا حتی طبیعت و صور ذهنی تصویر گری شده است ، روشنگر این واقعیت است که به دلیل عدم تکامل تکنیک طراحی فرش درآن دوران ، بافندگان عینا قادر به انتقال ظرایف و دقایق تصویرو حتی رسم مورد نظربه فرش نبوده وفرش های تولیدی از نظر تکنیکی، انطباق موضوعی و زیبایی شناختی دارای نقایص فراوانند، وگاه این نقایص تا بدان حد است که تشخیص هویت حقیقی تصاویر، برای افراد عادی و غیره خبره ناممکن است ( تصویر 4) چپ نویسی خط فارسی ( نام وعنوان احمد شاه) نیز از نقایص جالب توجه در این گونه فرشها ست که شاهدی دیگر بر نقصان فنی راه یافته ازعوامل تولید ی است ، لکن با تمام این احوال ، این امر نقص بر موضوع نبوده و نقض غرض نمی نماید ، بلکه با توجه به بلوغ تکنیک نگارگری وآگاهی هنری موجود از نگارگری درآن دوران ، تصور و باور این نکته بر اهل فن سخت است که تولید کنندگان چنین فرش هایی در آن زمان بر این نقطه ضعف واقف نبوده باشند ، لذا به زعم نگارنده ، از جانب عاملان این عمل با باور به این یقین تجربی که نقاط ضعف اولیه در مسیر تکاملی مرتفع خواهد گشت ، تعمدی در کار بوده است تا سرفصل جدیدی درعرصه فرش ایران گشوده شود ، و چنان نیز شد.
4 _ مقایسه نگاره های نادر شاه و فتحعلی شاه با نقش آنها در فرش
با آنکه امروزه اکثرا این فرش ها در رده بندی فرش های کلکسیونی و آنتیک قرار می گیرند ، و حتی بدین سبب هنری نامیده می شوند ، اما نباید ازاین حقیقت کارشناسی غافل بود که این امتیازدراکثرموارد به جهت گذرزمان براین فرش هاست تا جنبه هنری آنها ، هرچند که ظرائف ونکاتی هنری نیزدرآنها می توان مشاهده نمود . بیشترین مستندات متنوع از این فرش ها ، بجا مانده از بافته های دوران قاجار است ، باشد که جلوتر از آن نیزبعضی نمونه های نادر از بافته های صفوی و غیره که منقوش به تصاویری از انسان و موجودات دیگر است ، وجود دارند . ولی شکی نیست که دوران قاجاررا باید سرآغاز ورود پرتره های شخصی و دیگر نگاره های هنری انسانی و سایرموجودات درعرصه فرش تحت عنوان موضوعی مستقل بحساب آورده و هنگامه تولد سر فصل جدید " فرش های تصویری ایران " دانست . نگارنده عامل اصلی این تحول ، و ترویج وتشدید آن را از سویی آشنایی دربارآن زمان با تکنیک و تکنولوژی عکاسی و همزمان نگارگری غربی خصوصا در زمینه پرتره ، و از جانب دیگر علاقه شاهان قاجار به خود نمایی و خود آرایی می داند ، که فرصتی مناسب برای نگارگران آن دوران فراهم آورد تا بر انواع زمینه ها به چهره پردازی روی آورده و از قلمدان و جلد کتب گرفته تا دیوارهای کاخ ها و سرا ها را از چهره نگاره های بزرگان قاجارپرنمایندوبرعموم آثار هنری ازجمله فرش تاثیری بسزا گذارند.
تصویری از احمد شاه بر فرش بافت راور کرمان در دوران قاجار
یک " کار ت بازی " متعلق به دوران قاجار
دیوار نگاری ازدوران قاجار
مهمترین وجه ممیزه فرش های تولیدی تحت سر فصل " فرش های تصویری ایران " از دوران قاجارتا به امروز ، که امروزه بیشترتحت اصطلاح تابلوفرش تولید و معرفی می شوند ، با سایر تولیداتی که خارج از این سرفصل ، منقوش به تصویر انسانی یا نگاره ای از سایر موجودات است ، در این نکته نهفته است که در فرش های تولید شده تحت سر فصل " فرش های تصویری ایران " از آغاز تا امروز اجزاء شکلی ، محتوایی و مفهومی فرش ، تحت الشعاع تصویری می باشند که بعنوان موضوع اصلی فرش برگزیده شده است ، اما درسایرفرش ها ، این نگاره های انسانی ویا دیگرموجودات است که درسایه و تحت تاثیرسایراجزاء فرش می باشند . به عبارت دیگردرفرشهای تصویری ، فرش محمل وبهانه ای برای نمایش موضوعی تصویراست ، اما درسایربافته ها ، تصاویرنقشی ابزاری درزیبا سازی فرش بازی می کنند . دقت درنقش موضوعی اجزاء تصویری عکس های ذیل ، ودریافت وتطبیق معنای تصویری آنها ، روشنگر تعریف فوق خواهد بود .
مقایسه نقش اجزاء تصویری فرشهای تصویری و غیر تصویری
در فرش های تصویری با حذف نگاره اصلی ، فرش موضوعیت خود را از دست داده و از دسته بندی فرش های تصویری خارج می شود. اما در سایر فرش ها به جهت آنکه نگاره های تصویری ، موضوع اصلی فرش نیستند بلکه در کنار سایر نگاره ها ایفای نقش می نمایند ، لذا با حذف آنها فرش موضوعیت خود را از دست نخواهد داد. دقت در تغییرات تصویر زیر روشنگر موضوع می باشد .
مشاهده نتیجه حذف تصویر از فرشهای تصویری و غیر تصویری
فارغ از قصد وغرض بوجود آورنده اثر ، در فرش های تصویری آنچه ملاک قضاوت تاریخی یا هنری بیننده می باشد ، داده های تصویری و ارتباط آنها با موضوع کلی تصویر و تطابق این کلیت با مستندات خردمندانه تاریخی و هنری است ، لذا بررسی و تحقیق هر کدام از اجزاء تصویری و کاربری آنها در زوایای مختلف در این فرش ها ، و حتی تطابق آنها با فرش های مشابه ، برای رمز گشایی از معنای کلی تصویر که حاکی و ناشی از انگیزه ای خاص و واقعیاتی تاریخی می باشد ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. البته همیشه معماهایی بی پاسخ در عرصه فرش ایران ، منجمله فرش های تصویری وجود داشته و دارند که شاید هرگز پاسخی نخواهند داشت . شاهد مطلب آنکه ، در بررسی و کنکاش " فرش های تصویری ایران " برای یافتن شواهدی در ارتباط با مطلب مقاله حاضر ، نمونه زیبا و نادری از این فرش ها که قالیچه ای با موضوعیت حضرت سلیمان است ، با نگا ره ا ی ویژه و منحصر بفرد ، نگارنده را از سویی غرق در لذت حیرت نموده واز جانبی دیگر از یافتن پاسخی تاریخی یا هنری برای خاستگاه تصویری آن نگاره عاجز ساخت ، و معمایی دیگر پیش روی نگارنده نهاده و بقول معروف : آفتاب آمد دلیل آفتاب . دربررسی سطحی این قالیچه و نگاه صرف تاریخی به آن ، بیننده ابهام خاصی نداشته و از درک تصویری عامیانه ای لذت می برد که صرفا بواسطه رنگ ها و فرم ها در قاب تاریخی شکل می گیرد .
قالیچه حضرت سلیمان
لکن آنگاه که نگاه مخاطب با صعود به مرتبه بالاتری از درک تصویری در پی دریافت معناشناسانه ازاجزاء تصویری بر می آید ناچار از انطباق این اجزاء تصویری با متون ، اسناد ، نگاره ها وسایرداده های شواهد تاریخی می شود و چنانچه ارتباطی موضوعی یا مفهومی میان این داده ها و تصویر مورد نظر بدست نیاورد ، درک شفاف تصویری مخاطب مخدوش و معمایی بی پاسخ شکل می گیرد .
نگاره " جن " در قالیچه حضرت سلیمان
نگاره ای انسان نما اما با مقیاسی بمراتب کوچکتر از نگاره های انسانی موجود در قالیچه با پاهایی سم دار که به تفسیر نگارنده به احتمال قریب به یقین ، نگاره ای از یک " جن " است ، لکن در تحقیقات کتابخانه ای ، هیچ نقش یا متنی که نقشی همانند یا وصفی همسان با نگاره موجود در فرش مذکور داشته باشد ، بدست نیامد و سندی تاریخی در عرصه نگارگری بر آن یافت نشد . چرا که از ده ها مورد تصاویری که نگارنده در ارتباط با این موضوع از تحقیقات کتابخانه ای بدست آورد ، هیچکدام تناسبی با نقش قالیچه مذکور ندارند ، تصاویر ذیل چند نمونه از آن نگاره هاست که از دیدگاه های فرهنگی و عقیدتی متفاوت منتسب به " جن " می باشد .
نگاره ای از " وروجک " در فرهنگ مکزیک ، که مشابه ترین نگاره تصویری یافت شده توسط نگارنده ، به نگاره موجود در قالیچه حضرت سلیمان می باشد.
برگی از کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات قزوینی سال 650 ه_ق که در آن نگاره ای از " جن " دیده می شود.
نقاشی قدیمی حاوی نگاره " جن " از فرهنگ یهود
تصویر از بار عام حضرت سلیمان که نگاره ای از " جن " در آن دیده می شود.
به زعم نگارنده ، این معما یکی از هزاران دلیل روشن بر وجود معانی مستور در نگاره های " فرش های تصویری ایران " و سایر فرش ها می باشد که مخاطب را بارها به تماشای مکرر نشانده و هرذهن پرسشگر را در پی یافتن پاسخی خرد پسند به هما وردی می خواند ، و درست همین نکته است که ما را مجاب به کاربرد روش هرمونتیک معاصر نموده و ضرورت ورود آن به عرصه فرش را آشکار میسازد تا بتوان چنین تاویل و تفسیر نمود که : همین ایجاد " اشتیاق نظاره " علت وجودی این نگاره و پاسخ معما ست . لکن حتی اگر چنان نیز باشد ، این پرسش هنوز بی پاسخ است که : نگاره ای با این شکل و شمایل از کجا به این فرش راه یافته است؟ سعید رونقیان تبریزی Saeid Ronaghian tabrizi ronaghian@gmail.com
نشانی مطلب در وبگاه انجمن علمی فرش ایران: http://icsa.ir/find-1.123.316.fa.html برگشت به اصل مطلب
