دوفصلنامه علمی گلجام

فرش دستباف از عمده اقلام صادراتی غیر نفتی کشور بودن که اشتغال وسیعی ایجاد کرده و ارتزاق حدود هشت الی نه میلیون نفر را به طور مستقیم و یا غیر مستقیم تحت پوشش قرار می دهد. صادرات فرش دستباف ایران در سالهای اخیر سیر نزولی داشته است. این مسیر نزولی تهدیدی جدی برای بیکاری جمعیت کثیری از هموطنان است. یکی از دلایل مهم این امر، کاهش ارزش افزوده فرش است. در این تحقیق استانهای همدان و فارس (فرشهای معمولی باف) و استان اصفهان(فرش ریزباف) مورد بررسی قرار گرفت. فرشهای مورد بررسی در این تحقیق در استان همدان روستایی باف استان فارس کشکولی باف و استان اصهان یک زرع و نیم است. انتخاب این فرشها با نظر کارشناسان خبره و با توجه به فراوانی آن نوع فرش در استانهای مذکور بود. اطلاعات مورد نیاز در این تحقیق را از طریق پرسش نامه جمع آوری کردیم. تعداد نمونه هر یک از استانها در سطح ۹۵ درصد معین گردید. سپس با استفاده از نمونه گیری کاملا تصادفی،‌نمونه ها را انتخاب نمودیم. پس از جمع آوری اطلاعات مربوط به هزینه های تولید،‌هزینه ها را به دو دسته مستقیم و غیر مستقیم کردیم. هزینه های مستقیم شامل مواد اولیه و دستمزد مستقیم و غیر مستقیم تقسیم کردیم. هزینه های مستقیم شامل مواد اولیه و دستمزد مستقیم( که جزء هزینه های مستقم تولید هستند) و هزینه های غیر مستقیم(سربار) شامل برق،‌آب ،‌اجاره ، سرمایه و ... هستند. پس از تعیین میانگین قیمت فروش فرش نیز محاسبه گردید. سپس در دو شرایط خویش فرمایی و کارفرمایی ارزش افزوده محاسبه شد و نوع مدیریت تولید براساس ارزش افزوده بالاتر تعیین گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که ارزش افزوده در شرایط خویش فرمایی و کارفرمایی در استان همدان فرش روستایی باف برابر با ۳۷۷۲۶ و ۱۴۰۷۰۷ و استان اصفهان یک زرع و نیم برابر بیا ۸۲۰۵۰و ۱۶۱۵۰۸ و استان فارس عشایر باف کشکولی به ازای یک متر برابر با ۴۱۷۷ و ۲۸۱۳۸ هستند.

قالی بافی به عنوان پدیده ی هنری،‌ اقتصادی،‌ اجتماعی و فرهنگی و به عنوان آیینه تمام نمای تمدن ایرانی و اسلامی از دیرباز در شناسنامه مردم منطقه کاشان حک گردیده است. در این مطالعه،‌نقش تغییر ارزش های اجتماعی اشتغال و گرایش به کار بیرون از خانه در وضعیت قالی بافی مورد بررسی قرار گرفته است. تبیین وضعیت قالی بافی مناطق کاشان و مطالعه اثرات تغییر فرهنگ کار و گرایش به مشاغل اداری و کار بیرون از خانه در میزان قالیبافی هدف اساسی این مقاله می باشد. جامعه تحقیق شامل کلیه خانوارهای منطقه کاشان در سال 1385 می باشد که با استفاده از روش نمونه گیری سهمیه ای تصادفی تعداد 926 نفر مورد بررسی قرار گرفته اند. همچنین از روش پرسش نامه توام با مصاحبه برای جمع آوری اطلاعات تحقیق استفاده شده است. با بیان مولفه های متغیر گرایش به فرهنگ کار بیرون از خانه و تعیین شاخص های وضعیت قالی بافی،‌داده های لازم از حوزه مورد مطالعه جمع آوری و ارتباط آنها اندازه گیری شده است. داده های پژوهش و استنباط آماری از اطلاعات تحقیق،‌همبستگی معنی دار بین متغیرهای فوق را نشان می دهد. نتایج فعالیت آماری ضریب همبستگی پیرسون 287/0 –r رابطه دو متغیر در سطح اطمینان 99 درصد را نشان می دهد. 

فرش شناسان اصالت قالیچه قشقایی را در گزینه هایی همچون کاربرد الیاف پشمی مرغوب،‌ رنگرزی گیاهی،‌طراحی ذهنی و رنگ پردازی جسورانه می دانند . این طراحی ذهنی و رنگ پردازی جسورانه می دانند. این اصول سالها پیش در نمونه های متعدد دست بافته های این قوم به کار گرفته می شد. از سوی دیگر نظام تولید در آن دوران متکی بر استفاده از منابع و امکانات در دسترس به طور کلی خودکفایی خانوارها بود. تولید در این دوران تجاری و انبوه نبود و کاربرد فرشها به استفاده خانوار و در نهایت هدیه و پیشکش دادن محدود می شد اما با حضور عناصر جامعه صنعتی در زندگی عشایر- که خود از نتایج اجرای دو طرح اسکان اجباری و اصلاحات ارضی و نیز رواج آموزش عشایری بود- تولید فرش چهره جدیدی به خود گرفت. با ورود کلافهای کارخانه ای آماده و رنگ های شیمیایی،‌کیفیت محصولات قشقایی به خطر افتاد و تولید انبوه و تجاری با رشد فعالیت تجار،‌دلالان و واسطه ها رواج گرفت. در اثر آموزش عشایری و تولید تجاری، سنتهای نقش پردازی و بافندگان طوایف و تیره های مختلف ادغام گردید و به طور کلی این دوران با نوعی درهم آمیختگی و تضعیف اصالتها در فرش قشقایی همراه بود. اما درنهایت برخی تولید کنندگان خصوصی به ارزشهای واقعی فرش قشقایی توجه کردند. اینان کوشیدند با حفظ سنتها و ویژگیهای مثبت فرش قشقایی از امکاناتی که تکنولوژی دنیای صنعتی در جهت رفع معایب و مشکلات تولید این آثار ارائه می نمود،‌استفاده نمایند. بدین سان افقی تازه در عرصه تولید این محصولات گشوده شد. 

جمع آوری، طبقه‌بندی صحیح و منطقی و نیز گزارش‌دهی منظم اطلاعات مالی در یک واحد تولیدی مستلزم داشتن یک سیستم اطلاعاتی حسابداری بهای تمام‌شده مناسب و مدون است تا مدیران واحدهای تولیدی با اتکاء به این گزارش‌ها، بتوانند تصمیمات لازم را جهت برنامه‌ریزی،کنترل تولید و کاهش هزینه‌ها اتخاذ نمایند. در تحقیق حاضر هدف ارائه الگوی بهای تمام‌شده مناسب در صنعت فرش دستباف است. از آنجا که این صنعت در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد و می‌تواند نقش مؤثری برای رفع معضل بیکاری ایفا کند و از طرفی چون صنعت فرش ایران رقبای خارجی فراوانی دارد، در نتیجه در این صنعت باید نسبت به برنامه‌ریزی‌ای حساب‌شده‌، به‌ویژه در زمینه حسابداری بهای تمام‌شده (جهت کنترل و کاهش بهای تمام‌شده محصول) و به‌منظور افزایش رقابت‌پذیری آن اقدام نمود. بنابراین ارائه الگوی مناسب بهای تمام‌شده محصول در این صنعت می‌تواند راهگشا باشد. گردآوری اطلاعات از طریق کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته است و به این منظور از طریق مصاحبه و گفتگو با مسئولان و کارشناسان مربوط، مشاهده و بازدید عینی از واحدهای تولیدکننده فرش دستباف، به‌خصوص «کارگاه تولید فرش مقدم» و بررسی مراحل تولید آن، و همچنین مطالعه کتب و سوابق و نشریات مربوط به موضوع، اطلاعات لازم گردآوری، به روش استقرایی طبقه‌بندی و در‌نهایت با توجه به اصول و مبانی متداول حسابداری و منابع در دسترس الگوی مناسب ارائه گردید. جهت ارزیابی الگوی پیشنهادی در پژوهش حاضر از روش دلفی استفاده شد. جهت گردآوری نظرات کارشناسان و متخصصان، از فرم نظرخواهی متناسب استفاده گردیده، تکمیل آن تا دستیابی به یک توافق عام ادامه یافت. 

فرش ایران جلوه‌ای از تمام هنر‌های ملی ماست. هزاران نفر در این حرفه مشغول به‌کار بوده و فرشی که در مقابل دیدگان ما قرار می‌گیرد حاصل تلاش این زحمت‌کشان و هنرمندان است. ضرورت شناخت فرش‌های نفیس در این مقطع زمانی به‌وضوح مشهود است؛ زیرا متأسفانه به دلیل وجود بازار‌های خارجی، این بافته‌ها با طرح‌های استثنایی‌شان از کشور خارج شد، کمتر نشانی از آن‌ها در مراکز هنری ایران می‌توان یافت. این قبیل فرش‌ها تنها در نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌ها عرضه شده و غالباً هنرمندان و بافندگان آن‌ها در گمنامی به‌سر می‌برند. تنها تجار و عده‌ای خاص آن‌ها را می‌شناسند و حتی در شناساندن این افراد به جوامع هنری کوششی نشده است. در این مقاله سعی شده با یک بررسی اجمالی در مورد تاریخچه شهر تبریز و سابقه فرش‌بافی در این ناحیه، به معرفی چند نمونه از تکنیک‌های طراحی و رنگ‌آمیزیِ فرش‌های نفیس و ممتاز تبریز، معرفی طراحان آن‌ها و همچنین ویژگی‌های بافت آنها از نظر مواد و رنگ مصرفی و غیره پرداخته شود. روش تحقیق به صورت توصیفی- کتابخانه‌ای و میدانی است.

 این تحقیق با هدف بررسی وضعیت نظام تولید[۲] و توزیع[۳] فرش دستباف[۴] مبتنی بر زنجیره تأمین ارزش[۵]، تلاش می‌کند تا اولاً نوع سیستم تولید و توزیع فعلی فرش دستباف را مشخص نماید و ثانیاً براساس نظر خبرگان و کارشناسان فرش دستباف به بررسی امکان‌پذیری تبدیل نظام فشاری[۶] به نظام کششی[۷] بپردازد. جهت دستیابی به این امر از روش تحقیق توصیفی شاخه پیمایشی و تبیینی استفاده شده است. جامعه آماری این مطالعه را خبرگان و کارشناسان آگاه به نظام تولید و توزیع فرش دستباف تشکیل می‌دهند و بر اساس شناختی که مرکز ملی فرش ایران از این افراد دارد، تعداد ۵۵ نفر به‌عنوان نمونه آماری انتخاب گردیدند. جهت جمع‌آوری اطلاعات از ابزار پرسش‌نامه استفاده شده است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می‌دهد که وضعیت فعلی نظام تولید و توزیع فرش دستباف ایران مبتنی بر نظام فشاری است. بدین معنی که هم در تولید و هم در توزیع این محصول کمتر به نظر و سلیقه مشتری توجه می‌شود و فعالان فرش دستباف ایران به عرضه فرش دستباف خود در بازارهای هدف می‌پردازند، به این امید که مشتری با ملاحظه فرش و هنر آنها تشویق به خرید گردد. اما در بسیاری از موارد این مهم کارساز واقع نمی‌شود و رقبای ایران در بازارهای هدف با درک این وضعیت به تولید و توزیع فرش‌های مورد دلخواه مشتریان هدف از نظر رنگ، شکل، اندازه، طرح و نقشه می‌پردازند. همچنین نتایج حاصل از این مطالعه نشان می‌دهد با برنامه‌ریزی و آگاه‌سازی فعالان فرش دستباف امکان تبدیل نظام تولید و توزیع مبتنی بر فشاری به کششی وجود دارد.

هدف اصلی این مطالعه ارزیابی نظام‌های تولیدی موجود در فرش دست‌باف، یعنی نظام کار‌فرمایی، خویش‌فرمایی و مشارکتی است. برای این منظور، در این مطالعه از شاخص‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و کیفی در چارچوب تکنیک‌های چند‌معیاری (تاکسونومی و دلفی) استفاده شد. نتایج حاصل حاکی از آن است که در آذربایجان شرقی به‌ترتیب نظام کار‌فرمایی در مقیاس واحدهای بزرگ تولیدی (در واقع به‌نام نظام مشارکتی و دارای فعالیت کار‌فرمایی) و نظام کار‌فرمایی، از نظر عملکرد کلی دارای رتبه اول و نتیجتاً به‌عنوان مناسب‌ترین نظام تولیدی در صنعت فرش دست‌باف است.

 این پژوهش، کاربردی و روش تحقیق آن کمی است. در این پژوهش در مرحلۀ اول پس از جمع آوری عوامل مورد نظر (عدم توجه به آمیخته بازاریابی، کنسرسیوم تولیدی صادراتی و برندسازی در فرش دستباف ترکمن) از طریق مطالعه پیشینه، و روش کمی پرسشنامه جهت جمع آوری داده‌های لازم و استخراج نهایی عوامل اساسی مؤثر استفاده شده است. پس از تنظیم و جمع آوری پرسشنامه محقق ساخته، داده‌های گردآوری شده وارد نرم افزار SPSS شد و با استفاده از روش‌های مختلف آمار استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای سنجش میزان اهمیت هریک از عوامل و مؤلفه های پرسشنامه، از مقیاس پنج امتیازی لیکرت استفاده شده است که دارای مقیاس‌های ترتیبی بوده و با تعیین عدد از ۱ تا ۵ به این گزینه‌ها، این داده‌ها به اعداد کمی تبدیل می‌شوند. داده‌های جمع آوری شده در این پژوهش، در بازۀ زمانی مهرماه ۱۳۸۹ تا شهریور ماه ۱۳۹۰ و مکان اجرای پژوهش، استان گلستان است. جامعه آماری این پژوهش شامل پنج گروه افراد است: الف) صاحبنظران و کارشناسان؛ یعنی کسانی که از مسیر کار و ممارست با امور مدیریتی، کارشناسی، علمی و پژوهشی فرش، جزء صاحبنظران، خبرگان و کارشناسان فرش تلقی می‌شوند. ب) صادرکنندگان؛ کسانی که عمده فروش فرش دستباف می‌باشند. ج) واردکنندگان؛ کسانی که فرش دستباف ایرانی را از ایران به یکی از کشورهای هدف وارد می‌کنند. د) فروشندگان؛ کسانی که در قالب خرده فروشی و تک فروشی، فرش دستباف را به مصرف‌کننده نهایی می‌فروشند. ر) بافندگان؛ کلیه افراد حقیقی و حقوقی که به صورت کارگاهی یا خانگی(تک بافی)، شهری یا روستایی به تولید و بافت فرش مشغول می باشند. روش تعیین حجم نمونه برای چهارگروه اول از روش کامل جامعه نمونه‌گیری و برای گروه پنجم (بافندگان)، با استفاده از جدول مورگان و روش نمونه‌گیری تصادفی ساده گزینش شده است. بر این اساس، حجم نمونه ۴۰۶ نفر از پنج گروه آماری با توزیعی متناسب و متوازن در نظر گرفته شده است که با پیگیری‌های به‌عمل آمده و اطلاع‌ رسانی در خصوص اهداف پژوهش، تمامی پرسشنامه‌های توزیع شده، تکمیل و عودت شده است. ضریب آلفای کرونباخ ۹۳% بوده، از آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی (اولویت‌بندی) متغیرها و از آزمون دوجمله‌ای برای تأیید یا رد فرضیات تحقیق، استفاده شده است. نتایج به‌دست آمـده بیانگـر این مطلب است که تمامی فرضیات و محتوای آنها در تولید صادراتی فرش دستباف ترکمن از اهمیت برخوردار بوده‌اند و از بین آنها پتانسیل بالای استان در تولید فرش دستباف به عنوان نقطه قوت و عدم توجه به آمیخته بازاریابی، عدم وجود کنسرسیوم تولیدی صادراتی فرش در استان و عدم توجه به برندسازی، به عنوان تهدید شناسایی گردید که نیازمند توجه ویژه مدیران و برنامه‌ریزان استانی و شرکت‌های صادرکننده است. در پایان تحقیق، ضمن ارائه تفصیلی نتایج و یافته‌ها، موارد مذکور جمع‌بندی شده و پیشنهادات کاربردی مرتبط با آن برای مدیران و کارشناسان و نیز ادامه و پیگیری تحقیقات مشابه در آینده ارائه شده است. 

در خصوص «امکان‌پذیری و ارزیابی ایجاد کارگزاری کنترل کیفیت فرش دست‌باف با تأکید بر کارگاه‌های خانگی»، شاخص‌ها و معیارهای کنترل کیفی فرش دست‌باف مدون شده و بر اساس نظرات تولید‌کنندگان، صادرکنندگان، خبرگان و صاحب‌نظران فرش دست‌باف، اولویت‌بندی و کنترل کیفیت فرش دست‌باف در منطقه کاشان به‌صورت پایلوت عملیاتی گردیده است. بر اساس یافته‌ها و نتایج حاصل از مطالعه میدانی و اجرای پایلوت، امکان‌پذیری فنی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد کارگزاری کنترل کیفیت بررسی شده است. لازم به ذکر است بدون کمک و حمایت مالی دولت و به‌دلیل عدم تمایل بافندگان جهت پرداخت حق‌الزحمه جهت استفاده از خدمات کارگزاری، امکان‌پذیری اقتصادی فاقد توجیه می‌گردد. 

چکیده:
در بسیاری از پژوهش ها و مطالعات مرتبط با هنرهای کاربردی ایران و از جمله قالی به علت نادیده گرفتن بخشی از ابــعاد و مولفه هایِ علیتی و عاملیتی (شکل یافته بر مبنای تعاملات و مناسبات میان علل، شرایط و کاگزارانِ تولید)  تحلیل های مبهم و ناقصی از موجودیت و دگرگونی های آنها ارائــــه می شود؛ با توجه به جایگاه ویژه و ممتاز قالی ایران در میان هنرهای کاربردی ( به علت دارا بودن توامان کارکردهای زیبایی شناختی، مصرفی و اقتصادی) ؛ شناختِ نظام مند این ابعاد و مولفه ها در روند تکوین و تغییر قالی در گسترۀ جغرافیایی و تاریخیِ مشخص، می تواند الگوهای تحلیلی و تبیینی کارآمدی را در اختیار متولیان امرِ برنامه ریزی و مدیریت این محصول و نیز تولیدکنندگان بگذارد. این پژوهش با رویکردی میان رشته ای و روشی توصیفی ـ تحلیلی به تبیین  نوع و شکل تاثیرگذاریِ ابعاد و مولفه های علیتی و عاملیتی بر ابعادِ فرمی، فنی، کَمی و نیز فرایندی خلق قالیِ یک منطقه پرداخته است.  پیکرۀ مطالعاتی در این پژوهش از یک سو شامل قالی ها و مناطق قالیباف است و از سوی دیگر عاملیت هایی را در بر می گیرد که به شکلی «سازمانی» در عرصۀ تولید قالی فعال هستند. روش نمونه گیری قالی ها و حوزه های قالیباف، روش احتمالی یا تصادفیِ طبقه بندی شده می باشد و انتخاب عاملیت ها نیز به صورت گزینشی بر مبنای سابقه فعالیت، ضریب نفوذ و نیز گستردگی فعالیت آنها در دو دهه گذشته انجام گرفته است. حوزه جغرافیایی این پژوهش، مناطق خراسان شمالی،خراسان رضوی و خراسان جنوبی در نظر گرفته شده است. نتایج این پژوهش مشخص نمود که،  موجودیت یک قالی در شرایط معمول، رابطه تنگاتنگی با علیت های (علل و شرایط) آن دارد؛ اما دگرگونی ها و تغییرات قالی در ابعاد مختلف آن در دوران اخیر بیشتر متاثر از فعالیتِ عاملیت ها (کارگزاران) بوده است. عاملیت های تولیدِ قالی در یک منطقه علاوه بر ایفای نقش متغیر مستقل و تاثیرگذار بر ابعاد قالی یک منطقه، می توانند به عنوان متغیری وابسته نیز حضور پیدا کنند؛ در این شرایط متغیر مستقل می تواند ابعاد مختلف علیتی و یا دیگر عاملیت های سرنمون و رقیب باشد.