دوفصلنامه علمی گلجام

فرش‌‌های دست‌باف ابریشمی جزء کالای لوکس و نفیس به‌شمار می‌روند. از آنجا که این قبیل فرش‌ها نیز اغلب روی سطح گسترده می‌شوند، لذا در معرض انواع آلودگی‌ها قرار می‌گیرند. معمولاً آلودگی‌های مهمی که فرش را در معرض صدمه و آسیب قرار می‌دهد، دارای منشأ آبی نظیر آب میوه، چای،قهوه، آب غذا و... است که امکان دارد در اثر سهل‌انگاری روی فرش ریخته شود و در طول مدت استفاده احتمال بروز این آسیب‌ها اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین اگر فرش در برابر این‌گونه آلودگی‌ها مقاوم شود، قطعاً طول عمر بیشتری خواهد داشت. در سال‌های اخیر تحقیقات زیادی روی فرآیند ضد‌آب کردن کالا‌های نساجی با استفاده از ترکیبات نانو صورت گرفته، اما متأسفانه هیچ تحقیقی برای فرش‌های دست‌باف انجام نشده است. در این تحقیق با استفاده از نتایج تحقیقات قبلی که روی منسوجات نساجی و یا فرش‌های ماشینی نایلونی و پشمی انجام شده سعی شد تا کارایی روش‌های معمول برای فرش‌های ابریشمی بررسی گردد. نخ‌های پرز ابریشمی با رنگزای اسیدی از نوع متال کمپلکس 2:1 رنگرزی شد و سپس نمونه‌های فرش و گلیم ابریشمی (چله پنبه‌ای) بافته شدند. از ماده پلی دی‌متیل نانو سیلوکسان (ابعاد ذرات سیلیکون در حد نانو) برای آب‌گریز کردن فرش‌های ابریشمی استفاده شد. جهت ارزیابی کارآیی ماده به‌کار گرفته شده روش‌های استاندارد مورد آزمون واقع شدند. عکس‌های میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) نشان داد که این ماده به‌صورت لایه بسیار نازک سطح الیاف را پوشانده است. طیف EDAX نیز حضور ذرات سیلیکون را روی سطح تأیید می‌نماید که بیانگر اتصال ماده مورد استفاده با الیاف است. نتایج نشان دادند، ترکیبات نانو سیلوکسان علاوه بر خاصیت خوب ضد‌آب، روی رنگ، کیفیت ظاهری یا سطح زیر دست نمونه‌های فرش تأثیری نداشت. استفاده از این ترکیبات جهت فرش‌های ابریشمی توصیه می‌شود.

نقشه و آرایه از ارکان اساسی تولید فرش هستند و فاکتورهای مهم و تعیین­ کننده‌ای برای محاسبه ارزش مادی و غیرمادی یک فرش به حساب می­آیند. تأمین و استفاده از نقشه‌های نوآورانه و تقاضامحور از جمله مسائل مهمی است که بافندگان فرش با آن روبه‌رو هستند و در تولید، بهره ­وری و درآمد آن‌ها تأثیرگذار است. هدف این مطالعه شناخت منابع و شیوه­ های تأمین نقشه فرش ابریشمی برای بافندگان روستایی است. داده­ ها با استفاده از یک روش­شناسی مطالعه موردی از طریق فنون گروه­ های متمرکز، مصاحبه­ های نیمه­ ساختاریافته، نمودارکشی مشارکتی، اسناد و مشاهده گردآوری شدند. مطالعه با 90 خانوار روستایی بافنده فرش ابریشم در 23 روستای شهرستان زنجان و کنشگران بازار در شهرهای زنجان، قم و کاشان انجام شد. بافندگان روستایی به دو شیوهه تولید خویش­فرمایی و کارفرمایی به تولید فرش و دریافت نقشه می ­پرداختند. در شیوه خویش­ فرمایی بافندگان روستایی با دو حلقه واسط شامل واسطه محلی و واسطه شهری به نقشه دسترسی پیدا می‌کردند. دسترسی به نقشه در این روش عمدتاً غیرمستقیم بود و با مراجعه بافندگان به دلال محلی صورت می‌گرفت و دلال محلی نیز به مراکز خرید و فروش فرش ابریشمی در شهر زنجان مراجعه می­ نمود. در دسترسی به نقشه به شیوه کارفرمایی، بافندگان روستایی با سه حلقه واسط شامل واسطه محلی، واسطه شهری و کارفرمایان مواجه بودند. بیشترین مراجعه بافندگان متعلق به مراجعه مستقیم بدون واسطه، به کارفرمایان غیرطراح است. در هر یک از روش­ های نقشه، اتحادیه فرش روستایی به جای ایفای نقش به عنوان یک تشکل حمایت‌کننده از بافندگان روستایی، بیشتر به صورت یک واسطه عمل می‌کند و منافع بافندگان کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

پژوهش‌های تاریخی وابسته به اسناد هستند و آثار هنری در این مطالعات می‌توانند نقش اسناد را ایفا کنند. تاریخ فرش‌بافی در برخی از ادوار تاریخی مبهم است و بررسی مستندات، مکتوبات و تصاویر برجای مانده از آن‌ها می‌تواند راهگشا باشد. خاوران‌نامه ابن‌حسام حاوی نگاره‌هایی است که در برخی از آن‌ها تصویر فرش موجود است. نوشتار پیش‌رو به این پرسش پاسخ می‌دهد: اطلاعاتی که نگاره‌های خاوران‌نامه ابن‌حسام به عنوان سندی تاریخی درباره هنر فرش‌بافی ترکمانان به نمایش می‌گذارند شامل چه مواردی است؟ شناخت کیفیت و تنوع  نقشه فرش‌ها و اهمیت آ‌ن‌ها در بازه زمانی یاد شده، مهمترین هدف پژوهش است. به‌واسطه اهمیت تاریخ نگاری فرش در حفظ هویت مهمترین هنر-صنعت ایرانی، مطالعه حلقه‌های مفقود و ابهامات تاریخی فرش ایرانی ضروری می باشد و در راستای این ضرورت، پژوهش حاضر صورت پذیرفته است. نتایج نشان می دهد که خاوران‌نامه با حداقل فاصله زمانی میان سرایش و تصویرسازی در مطالعه تاریخ فرش ترکمانان ایران حائز اهمیت است. نقوش و جزئیات قالی‌های تصویر شده نسبت به نظایر پیشین خود از کیفیت پایین‌تر اما از قالب‌های متنوع‌تر برخوردارند. این پژوهش به روش تاریخی انجام شده و در گردآوری اطلاعات از شیوه مشاهده در کنار منابع کتابخانه ای و اسناد بهره‌برداری شده است.