دوفصلنامه علمی گلجام

فرش های روستایی ایران منابع مهمی برای مطالعه هنر وفرهنگ روستایی ایران به شمار می روند و مهم ترین عرصه بروز ذوقیات به ویژه زنان و دختران روستایی ایران است. حضور وجوه مشترک در عناصر بصری،‌حاکی از روح حاکم بر این آثار،‌تحت تاثیر معاشرت با طبیعت و درس های آموخته از آن است. همچنین امکانات بوجود روستایی در وجه مادی بیشترین اثر را در شکل دهی ساختار طرح و بافت دار است. تعامل روستا با شهر و ایلات،‌ جذب و تغییر شکل مناسب الگوهای وارد براساس الگوهای زیستی روستایی وجهی شاخص در فرش های روستایی است. از سوی دیگر،‌تطابق مناسب فرش های روستایی با کاربردها و معماری سنتی روستایی ایران نیز قابل تحسین است. زیبایی شناسی این آثار اصول و مبانی حاکم بر آن را بر ما معلوم داشته و براین اساس،‌مبانی ذوقی و روحیات خالقان آن به ما کمک می کند دیدگاه آنان را از محیط پیرامون دریابیم، چه بسا این دیدگاه فهمی دیگر از هستی را نیز برایمان به ارمغان آورد. آخر آنکه فرش های روستایی از همتایان شهری و عشایری شان قابل تفکیک اند.

یکی از دغدغه‌های اساسی کشورهای دنیا به‌خصوص کشورهای در حال توسعه، فرآیند رو به گسترش جهانی‌شدن و چگونگی رویارویی با این فرآیند است. جهانی‌شدن فرآیندی نیست که در تمام کشورها به‌طور یکسانی تجربه شود، بلکه کشورهایی می‌توانند از آن بهره بیشتری ببرند و از فرصت‌های ایجاد شده به وسیله آن حداکثر بهره‌برداری را داشته باشند که شناخت درستی نسبت به همه جوانب آن پیدا کرده باشند و در نتیجه خود را برای رقابت هر چه بهتر در سطح بین‌المللی آماده سازند. شناخت مزیت‌های نسبی و رقابتی در بخش‌های مختلف اقتصاد کشور می‌تواند گام مهمی برای افزایش رقابت‌پذیری باشد. یکی از صنایع مهمی که بدین منظور باید مورد مطالعه قرار گیرد صنعت فرش دستباف است. به همین دلیل این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش علمی ماتریس تحلیل سیاست PAM[۱] چارچوبی را فراهم نماید تا شاخص‌هایی را که در بحث از آزاد‌سازی و صنعت فرش دستباف ایران دخیل است، به‌طور همزمان محاسبه و تحلیل نماید. با توجه به ویژگی‌های ساختاری و تنوع و تخصص‌های منطقه‌ای گوناگون در خصوص شیوه بافت، طرح و نقشه و رنگ‌آمیزی فرش‌های ایران، استان قم ‌‌‌به‌عنوان یکی از عمده‌ترین مراکز تولید فرش دستباف در ایران جهت مطالعه حاضر انتخاب شده است. این استان با توجه به پیشینه و خصوصیات ظاهری و ویژگی‌های منحصر به فرد بافت خود، در حال حاضر فرش دستباف ۶۵ رج چله ابریشمی گل ابریشم کرک را ‌‌‌به‌عنوان فرش برتر تولیدی - صادراتی خود معرفی نموده است. لذا ما در این تحقیق برای ارزیابی اثرات آزاد‌سازی تجاری بر صنعت فرش دستباف از داده‌ها و اطلاعات مربوط به این نوع فرش در سال ۱۳۸۵ استفاده نمودیم. نتایج حاصل از این مطالعه حاکی از آن است که شاخص توان رقابت صادراتی برابر با ۹۳/۰ است، که نشان می‌دهد فرش دستباف ۶۵ رج ابریشمی استان قم در شرایط فعلی در بازارهای جهانی دارای توان رقابت است. همچنین شاخص مزیت نسبی بر اساس هزینه واحد، که همان مزیت رقابتی واقعی در شرایط رقابت آزاد (شرایط بعد از پیوستن ایران به WTO) است، برابر با ۸۴/۰ بوده و این امر نشان می‌دهد که استان قم در تولید فرش مذکور دارای مزیت نسبی است. 

 جهت بررسی تا‌خوردگی فرش دست‌باف تحت فشار استاتیکی، نمونه فرشی آزمایشی در سه حالت مختلف تا‌خورده تحت باری معادل با ۵۰ g/cm۲ قرار گرفته و سپس به‌صورت متوالی و یکنواخت بار اعمالی به ترتیب تا ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰ و ۱۵۰۰ g/cm۲ افزایش می‌یابد و ضخامت آنها به‌صورت متوالی ثبت و سپس با حذف متوالی و یکنواخت بارها به ترتیب و مجدداً ضخامت نمونه فرش آزمایشی قرائت می‌گردد. با شبیه‌سازی و برازش مدل دو جزئی فشار‌پذیری de-jong بر روی نتایج حاصله، ضمن تخمین ضخامت جزء غیرقابل فشار، پارامترهای فشار‌پذیری فرش در سیستم KES-F محاسبه و مورد قضاوت قرار می‌گیرند. براساس نتایج به‌دست آمده مشخص گردید انرژی فشرده‌سازی در انحنای تا‌خورده فرش بسیار پایین بوده، درحالی‌که انرژی فشرده‌سازی در منطقه‌ای که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار می‌گیرند بسیار بالا است. با این حال درصد جهندگی در منطقه‌ای که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار دارند، بر خلاف منطقه انحنای تا‌خورده به میزان قابل توجهی پایین بوده که این مسئله حاکی از حساسیت و شکل‌پذیری راحت‌تر این منطقه در مقایسه با منطقه‌ای است که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار می‌گیرند. از سویی دیگر ضخامت جزء غیرقابل فشار در منطقه‌ای که دو لایه فرش روی یکدیگر قرار می‌گیرند از سایر مناطق بررسی شده بیشتر است. در این حالت فشرده‌سازی تنها به‌واسطه فرورفتن پرز‌های لایه فوقانی در لایه تحتانی رخ می‌دهد. در حالت تخت و بدون تا‌خوردگی نیز بوم قالی فشرده نشده و صرفاً پرز‌ها تا حد امکان بر روی هم فشرده می‌شوند. در این مقاله برای توصیف رفتار تا‌خوردگی فرش دست‌باف تحت فشار استاتیکی از پدیده Domino تاخوردگی بهره گرفته می‌شود.

 اگر حین عملیات انبارداری، نگهداری یا مصرف بر فرش دستباف فشار وارد شود؛ فرش ابتدا با یک کاهش ضخامت آنی مواجه شده و سپس با ادامه فشار، کاهش ضخامتش به آرامی شدت می‌یابد که بخشی از این کاهش ضخامت برگشت‌پذیر نمی‌باشد. این کاهش ضخامتِ وابسته به زمان، خزش نامیده می‌شود و متأثر از پارامترهایی چون دما و رطوبت بوده و می‌تواند در صورت عدم توجه عیوبی همچون شکستگی، ترکیدگی، کیسی، کوبیدگی و خط افتادگی را در فرش دستباف به وجود آورد. در نتیجه با شناسایی مدل خزشی فرش دستباف می‌توان رفتار آن را در زمانی که تحت فشار قرار می‌گیرد، پیش‌بینی کرده، از صدمات وارده بر قالی کاست و آثار ناشی از خزش را در فرش کاهش داد. در این تحقیق برای تعیین رفتار خزش فشاری فرش دستباف تاخورده، نمونه آزمایشی فرش به صورت تاخورده و زیر بار ۱۷۰ کیلوگرمی برای ۴۸ ساعت قرار گرفت و به صورت on – line میزان کرنش فشاری در آن‌ها و با شرایط دما و رطوبت مختلف محاسبه گردید. سپس بر روی داده‌های به دست آمده، مدل‌های آماری مختلفی برازش گردید و مشخص شد که تعمیم مدل خزشیVoight – Kelvin با در نظر گرفتن پارامترهای رطوبت و دما بهترین معادله جهت رفتار خزشی فرش دستباف تاخورده است. آنالیز واریانس داده‌های حاصل از اندازه‌گیری کرنش فشاری نیز مشخص کرد که سطوح مختلف دما و رطوبت اختلاف معنی‌داری با یکدیگر دارند و این به معنی تأثیر مستقیم رطوبت و دما در معادله خزش می‌باشد؛ با این حال تأثیر رطوبت و دما در مقایسه با زمان بسیار ناچیز می‌باشد. در این تحقیق هم‌چنین مدول یانگ، ثابت خزش و ضریب ویسکوزیتی فرش دستباف تاخورده محاسبه و ارائه گردید.