دکتر الیاس صفاران، خانم فاطمه عاملی، خانم طیبه صباغ‌پور،
دوره 10، شماره 26 - ( پاییز و زمستان 1393 )
چکیده
شهرستان بیرجند در مشرق کشور ایران قرار گرفته و مرکز استان خراسان جنوبی است. فرش بیرجند به‌لحاظ نوع طرح، رنگ‌بندی و ساختار بافت ویژگی‌های خاص خود را دارد که در این مقاله به‌طور اجمالی بیان می‌گردد. از جمله طرح‌های پرکاربرد و مشهور در تاریخ فرش بیرجند، ریزه‌ماهی است. این طرح اصیل و قدیمی، اکنون در بیش از نیمی از فرش‌های بیرجند بافته می‌شود و حدود نود درصد صادرات فرش‌های بیرجند را به‌خود اختصاص داده است. این مقاله می‌کوشد تغییرات و تحولات این فرش‌ها را به‌لحاظ ساختار طرح، واگیره، رنگ‌بندی، ابعاد و رج‌شمار در طول دهه‌های مختلف سده حاضر و به‌روش توصیفی بررسی نماید. گردآوری اطلاعات به روش میدانی و کتابخانه‌ای و با استفاده از ابزار مصاحبه، مشاهده و عکس‌برداری از نمونه فرش‌های ریزه‌ماهی صورت گرفته است. نقش‌مایه ریزه‌ماهی یک واگیره مربع‌شکل با محوریت یک گل هشت‌پر و دو برگ (ماهی تجرید یافته) حول آن است که در طول دهه‌های مختلف در قالب طرح‌های سراسر واگیره‌ای، خشتی، محرمات و انواع مختلف لچک‌ترنج، تنوع و زیبایی خاصی به این فرش‌ها بخشیده است. در طول زمان، ساختار اصلی واگیره ثابت مانده، اما ابعاد آن بسیار کاهش یافته است. تغییر رنگ‌بندی از رنگ‌های تیره مثل سرمه‌ای (کبود) و قرمز (لاکی) به رنگ‌های روشن مثل سفید و کرم از دیگر تحولات ایجاد شده در فرش‌های ریزه‌ماهی بیرجند طی دهه‌های اخیر بوده است. این تغییرات غالباً به‌دلیل نیاز بازار یا به‌عبارتی تأمین سلیقه خریداران صورت گرفته و در مواردی، تمایل بافندگان به بافت طرح‌های ساده‌تر و توجه به صرفه اقتصادی موجب تغییر یا ماندگاری برخی از طرح‌های ریزه‌ماهی شده است
