دوفصلنامه علمی گلجام

بررسی مشخصات طرح و نقش قالی ایران به‌ویژه در مناطقی از جغرافیای بافت آن که طرح به‌صورت ذهنی بافته می‌شود، یکی از مهمترین امور تحقیقاتی در حوزه فرش کشور است. با دسته‌بندی، بازسازی و تعیین نسبت‌های به‌کار رفته در این طرح‌های ذهنی که طی سالیان متمادی، نسل به نسل از مادر به فرزند منتقل شده است می‌توان به شناخت، حفظ و برنامه‌ریزی برای احیای این طرح‌های اصیل کمک شایانی نمود. یکی از این دسته فرش‌ها، قالی ذهنی‌بافت ویست است که در حوزه مرکزی اصفهان و جنوب غربی خوانسار توسط عشایر کوچ‌نشینی از همدان بافته می‌شود که ۴۰۰ سال پیش از این در روستای ویست امروزی دست از کوچ‌نشینی برداشته و زندگی روستایی پیشه کرده‌اند. فرم و قالب طرح قالی ذهنی‌بافت ویست یکسان و مشخص بوده و سالیان سال است که از هر فرش به فرش دیگر با تغییراتی بسیار مختصر و با ترکیبی همسان بافته می‌شود. در این تحقیق ۵۰ نمونه از قالی‌های با متراژ بیش از ۶ متر مربع ویست که کلیه عناصر تشکیل‌دهنده طرح آن موجود بوده و قدمتی بیش از ۱۰۰ سال داشت توسط کارشناسان محلی در روستای ویست و روستاهای اطراف آن انتخاب گردید و بزرگ‌ترین ابعاد طولی و عرضی هر یک از عناصر طرح آن اندازه‌گیری شد. سپس با استفاده از نرم‌افزار‌های عددی گمانه‌های مختلف بین نسبت‌های ابعادی به‌عنوان سامانه‌های طراحی در سامان‌بندی قالی ویست استخراج شد و مورد قضاوت قرار گرفت. بر این اساس مشخص شد که ۱۶ سامانه تک‌بعدی است که به‌صورت ذهنی و کاملاً دقیق در بافت قالی توسط بافنده بدون کمک هرگونه نقشه‌ای رعایت می‌شده است. همچنین بافنده ذهنی‌بافت قالی ویست در هنگام بافت و به‌صورت ذهنی برای ۵ نسبت مشخص بین عناصر طرح ویست محدوده‌ای را متناسب با سایر اجزاء رعایت می‌کرده است. این بررسی‌ها نشان داد که ۶ گمانه دیگر محققان در خصوص وجود نسبت و سامانه‌ای مشخص بین عناصر طرح قالی‌های ذهنی‌بافت ویست صحیح نیست. اگرچه این احتمال وجود دارد که با تعیین نسبت‌های دو‌بعدی بین عناصر طرح بتوان به آشکار شدن جایگاه این سامانه‌ها نیز کمک نمود. نسبت‌های به‌دست آمده برای سامان‌بندی قالی‌های ویست در این تحقیق به‌صورت دسته‌بندی شده و به تفکیک ارائه گردیده است.