دوفصلنامه علمی گلجام

فرش ایرانی، مفهومی تمثیلی و نمادین از بهشت و باغ‌های بهشتی دارد که با توصیف‌های آمده در قرآن کریم و آیات و تفاسیر در انطباق کامل است، در عین‌حالی که نقشمایه‌ها و طرح‌های موجود در زمینه فرش‌های باغی، متناسب با معماری و طراحی باغ‌های ایرانی (بالاخص چهارباغ‌های عصر صفوی) است تا جلوه‌ای از فنا‌ناپذیری و جاودانگی جهان ابدی و باغ‌های بهشتی را در جهان مادی، به تصویر کشد و تجسم بخشد. در فرهنگ مبین اسلامی گستره حرکت انسان از فرش تا عرش است، انسان از فرش چشم به جهان می‌گشاید و از آن در نهایت و کمال فرآیند حیات، به عرش پر می‌کشد و در عالی‌ترین مراحل آن، در بهشت بر فرش‌هایی که آستر آنها از حریر و استبرق است، در کمال عزت تکیه می‌زند. در این مقاله به بررسی تمثیلی مفهوم نمادین بهشت در باغ و فرش ایرانی پرداخته می‌شود که از رویکرد تحلیلی و تطبیقی در پی توصیف نقشها و طرح‌های به‌کار رفته در فرش و طرح‌های موجود در طراحی باغ ایرانی بهره می‌برد. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که مفهومی تمثیلی از بهشت و باغ‌های بهشتی در فرش‌های ایرانی، خاصه فرش‌های دوران صفوی دیده می‌شود که ملهم از باغ‌ها و پردیس‌های دوران اسلامی بوده است و نشان از همت والای طراح فرش ایرانی در تصویر کردن و تجسم بخشیدن به مفاهیم والای معنوی و بهشتی در حد ادراک و استعداد انسان زمینی دارد تا بر تار و پود فرش چنان گره‌هایی زند که لایق تجلی مفهومی قدسی و یادآور خاطره ازلی بهشت باشد؛ که از این رهگذر نقش و تمنای نقشبند، در کنار صور نماد و رمز و تمثیل، تمام وجود آدمی را به ماوراء و بهشت موعود پیوندی ناگسستنی می‌زند.

شاهسون‌ها یا عشایر ایلسون (عشایر شاهسون بعد از انقلاب نام خود را به «ایلسون» تغییر دادند)، یکی از مهمترین طوایف شمال غربی و ترک‌زبان ایران به‌شمار می‌روند. سرزمین کنونی این ایل، منطقه کوهستانی اهر، مشکین شهر، دشت مغان، کناره‌های رود ارس و پاره‌ای دیگر از مناطق آذربایجان شرقی است. آنها به تولید سوماک، کیف گلیم (مفرش)، بافته‌های مسطح، رو‌کرسی، پالاس و ورنی شهرت دارند. در طرح و بافت گلیم‌های آنها نوعی محدودیت به چشم می‌خورد. از نگاره‌های بزرگ و برجسته، به‌صورت ردیفی استفاده شده است. اکثریت این نقوش در بافته‌های قفقاز و آناتولی نیز مشاهده می‌گردد. بعضی شباهت‌های اقوام شاهسون و قفقاز به حدی است که امکان تمایز آنها به سختی میسر است، به‌خصوص در بافته‌های قدیمی‌تر که مربوط به زمانی است که مرزهای جنوبی قفقاز و شاهسون یکی بوده‌اند. هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی عناصر تزیینی و نقوش گلیم‌های ایل شاهسون و منطقه قفقاز است. این مقاله با هدف پاسخگویی به سؤالات زیر نوشته شده است: ۱) نقوش تزیینی بافته‌های ایل شاهسون چه هستند؟، ۲) نقوش بافته‌های منطقه قفقاز چه عناصر تزیینی در بر دارند؟ و ۳) نقوش دو منطقه چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟ مقاله از نوع تاریخی و روش بررسی، توصیفی- تحلیلی است. بر اساس این روش ابتدا مناطق و سپس نقوش بافته‌ها توصیف و تحلیل می‌شوند. گردآوری مطالب از منابع کتابخانه‌ای و الکترونیکی انجام گرفته است.