دوفصلنامه علمی گلجام

تحولات گسترده‌ای که در هنر ایران در دوره قاجار رخ داد، در نهایت به تصویری شدن غالب گونه‌های هنری منجر گردید. فرش نیز همچون سایر صورت‌های هنری پذیرای تصاویر شد و فرش‌های موسوم به فرش‌های تصویری در فرش‌بافی ایران به‌وجود آمدند. هرچند که در این‌گونه فرش‌ها تصویر غالباً در متن ظاهر می‌شد و بیشترین تأثیر را بر متن فرش‌ها بر جای نهاد، اما در عین حال حاشیه و جایگاه آن نیز دستخوش تغییر و تحولاتی گردید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در این دوره با وجود تعدیل شدن حاشیه‌های فرش‌های تصویری، حاشیه هیچگاه حذف نشده است و همواره به‌عنوان جزئی ثابت و جدا‌ناشدنی به‌حساب می‌آمده است. گرچه در پاره‌ای از فرش‌ها تناسبات رایج حاشیه رعایت نشده است، ولی همواره هویت محل بافت را به همراه داشته است. این پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است. جامعه آماری آن ۷۹ فرش تصویری دوره قاجار بوده و شیوه گردآوری اطلاعات به‌صورت ترکیب شیوه کتابخانه‌ای و مشاهده‌ای بوده است. 

 از پیامدهای جنگ طولانی در افغانستان ظهور بافته‌ای به‌نام «فرش جنگ» است. در این مقاله سیر تحول فرش جنگ افغانستان با روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته و داده‌های تحقیق به‌صورت کتابخانه‌ای و مشاهده‌ای گردآوری شده است. نتایج تحقیق نشان داد که فرش جنگ افغانستان از آغاز پیدایش تاکنون به سه نسل متفاوت قابل تقسیم است. در نسل اول فرش جنگ که به دوره جنگ شوروی با مجاهدین افغان باز می‌گردد، هنوز تداوم سنت فرش‌بافی افغانستان مشاهده می‌شود. اما از حدود ۱۹۹۰ تا به امروز نقش‌مایه‌های سنتی جلوه کمتری در این فرش داشته است. در نسل دوم فرش‌های جنگ که اغلب توسط پناهندگان افغان بافته شده است، به‌تدریج تصویر سلاح‌ها و ادوات نظامی در کنار نقوش سنتی بافته شده و در نهایت سهم بیشتری از فضای فرش را به‌ خود اختصاص می‌دهند. نسل سوم فرش جنگ که طرح و نقش آن حوادث یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ در آمریکا و عواقب آن را نمایش می‌دهد، جلوه‌‌ای به‌شدت سیاسی به‌خود می‌گیرد و در مقابل با کاهش کیفیت مواجه می‌گردد. 

چکیده:
در بسیاری از پژوهش ها و مطالعات مرتبط با هنرهای کاربردی ایران و از جمله قالی به علت نادیده گرفتن بخشی از ابــعاد و مولفه هایِ علیتی و عاملیتی (شکل یافته بر مبنای تعاملات و مناسبات میان علل، شرایط و کاگزارانِ تولید)  تحلیل های مبهم و ناقصی از موجودیت و دگرگونی های آنها ارائــــه می شود؛ با توجه به جایگاه ویژه و ممتاز قالی ایران در میان هنرهای کاربردی ( به علت دارا بودن توامان کارکردهای زیبایی شناختی، مصرفی و اقتصادی) ؛ شناختِ نظام مند این ابعاد و مولفه ها در روند تکوین و تغییر قالی در گسترۀ جغرافیایی و تاریخیِ مشخص، می تواند الگوهای تحلیلی و تبیینی کارآمدی را در اختیار متولیان امرِ برنامه ریزی و مدیریت این محصول و نیز تولیدکنندگان بگذارد. این پژوهش با رویکردی میان رشته ای و روشی توصیفی ـ تحلیلی به تبیین  نوع و شکل تاثیرگذاریِ ابعاد و مولفه های علیتی و عاملیتی بر ابعادِ فرمی، فنی، کَمی و نیز فرایندی خلق قالیِ یک منطقه پرداخته است.  پیکرۀ مطالعاتی در این پژوهش از یک سو شامل قالی ها و مناطق قالیباف است و از سوی دیگر عاملیت هایی را در بر می گیرد که به شکلی «سازمانی» در عرصۀ تولید قالی فعال هستند. روش نمونه گیری قالی ها و حوزه های قالیباف، روش احتمالی یا تصادفیِ طبقه بندی شده می باشد و انتخاب عاملیت ها نیز به صورت گزینشی بر مبنای سابقه فعالیت، ضریب نفوذ و نیز گستردگی فعالیت آنها در دو دهه گذشته انجام گرفته است. حوزه جغرافیایی این پژوهش، مناطق خراسان شمالی،خراسان رضوی و خراسان جنوبی در نظر گرفته شده است. نتایج این پژوهش مشخص نمود که،  موجودیت یک قالی در شرایط معمول، رابطه تنگاتنگی با علیت های (علل و شرایط) آن دارد؛ اما دگرگونی ها و تغییرات قالی در ابعاد مختلف آن در دوران اخیر بیشتر متاثر از فعالیتِ عاملیت ها (کارگزاران) بوده است. عاملیت های تولیدِ قالی در یک منطقه علاوه بر ایفای نقش متغیر مستقل و تاثیرگذار بر ابعاد قالی یک منطقه، می توانند به عنوان متغیری وابسته نیز حضور پیدا کنند؛ در این شرایط متغیر مستقل می تواند ابعاد مختلف علیتی و یا دیگر عاملیت های سرنمون و رقیب باشد.