دوفصلنامه علمی گلجام

---

عنصر مشترک در فرش‌های شیری فارس، شیر (نماد دلاوری) است و گاهی بدان شمشیر (نماد قدرت و جنگ)، خورشید کامل یا نیمه که تعابیری چون شمس‌الدین (خورشید دین/ لقب حضرت علی(ع)) را برایش در نظر می‌گیرند، افزوده می‌شود. علاوه بر تصویر شیر و خورشید، تصاویر حملۀ شیر به گاو که در هنر ایران سابقۀ طولانی دارد، به نحو دیگری در فرش‌های شیری فارس جلوه‌گر می‌شود. تقویم، تغییر فصول و گردش کواکب عامل تأثیرگذاری بر نمادپردازی‌های هر دوره بوده است. ایزدبانوان و ایزدان خورشیدی و آبی، در آسمان و زمین، نماد خاص خود را داشته که شکل لاهوتی و ناسوتی ایشان در ارتباط با مفاهیمی همچون حرکت اجرام سماوی (مهر/ خورشید، زهره، تیر، بهرام) و حیواناتی چون شیر و گاو می‌باشد؛ ازاین‌روی ترکیب شیر و گاو، به لحاظ صور فلکی، خاص استان فارس (اقلیم سوم) است و تصویر شیر و خورشید نیز خاص دیگر نقاط ایران (اقلیم چهارم) می‌باشد. تصویر شیر و خورشید اقلیم چهارم در مطابقت‌های کیهانی و نجومی، در واقع ترجمۀ دیگری از شیر و گاو اقلیم سوم است.

روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی ـ توصیفی است و گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و اسنادی (تصویری/ آثار هنری) صورت گرفته است تا وجوه اشتراک این مهین‌الهه‌گان در جوامع کهن و ریشه‌های هنری و تصویری مشترک میان آناهیتا، مهر، تیر و بهرام مشخص شود؛ چراکه این ایزدان، بر هم تأثیر و تأثرات متقابلی داشته‌اند و نمود مینوی وظایفشان در جشن‌های آفرینش، صور فلکی و سپس بر کالبد فرش‌های شیری فارس ظهور یافته است.

---

در این نوشتار تلاش بر آن است تا ریشه­های تصویری فرش عرب جنی شناسایی گردد. به عقیده­ی نگارنده، این فرش، دارای نقوشی از نیروهای ماوراء­الطبیعه می­باشد که در ترکیب و خلط داستان­های مربوط به جمشید، پادشاه اُسطوره­ای و حضرت سلیمان (ع)، به وجود آمده­اند. با توجه به این که هنر ایرانی معمولاً با روایات و یا اعتقادات مذهبی آمیختگی دارد؛ لذا آشنایی با شباهتهای داستان جمشید افسانه­ای با سلیمان نبی، از یک سو و از سوی دیگر شناسایی اعتقادات کیش صابئین و محل عزیمت و کوچ ایشان، به عنوان حلقه­ی واسط برای شناسایی نقوش موسوم به «جنی» حایز اهمیت می­باشد. عنصر مشترک میان جمشید، سلیمان نبی و صابئان، آب به اشکال مختلف است. آب در روایات اسلامی، بن­مایه­های داستان سلیمان نبی (ع) را شکل می­دهد و در قالب بلقیس، صَخَر جنی و در نهایت اُمّ­الصبیان بروز و ظهور می­یابد. آب در اعتقادات مزدیسنی، با درون­مایه­ی داستان جمشید اُسطوره­ای هم­آمیزی دارد و در قالب ایزدبانوی ناهید پا به عرصه­ی وجود می­نهد؛ در کیش صابئان نیز که به پرستندگان آب شهره­اند، در قالب تقدس آب و اعتقادات ایشان به غسل تعمید بیان می­شود. این نوشتار از مقایسه تطبیقی نقوش، فرهنگ عامه و ادبیات دینی و کهن ایران بهره جسته و روش تحقیق به صورت توصیفی­- تحلیلی است. گردآوری اطلاعات به شیوه­ی کتابخانه­ای و میدانی می­باشد.