دوفصلنامه علمی گلجام

در اواخر حکومت قاجار، بار دیگر طراحی نقشه فرش در اصفهان به‌دست تعدادی از هنرمندان طراح مانند میرزا آقا امامی و محمد‌حسین مصورالملکی احیا شد. محمدحسین مصورالملکی معروف به حاج مصورالملکی که از هنرمندان شاخص اواخر قاجار و اوایل دوره بعد به‌شمار می‌رود، هم در نقاشی و هم در طراحی فرش به ابداع و نوآوری روی ‌آورد. از سویی در کار وی توجه به سنت‌های طراحی و نقاشی صفوی جلوه برجسته‌ای دارد. در همین راستا، مصورالملکی در طراحی نقشه فرش به برخی نقشه‌های فراموش‌ شده صفوی از جمله شکارگاه پرداخت. در این مقاله، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی نقشه‌‌ فرش‌های شکارگاهی مصورالملکی پرداخته شد و در همین راستا برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای سود جسته شد. بررسی این نقشه‌ها آشکار ساخت که مصورالملکی در عین حال که نقوش شکارگاهی صفوی را وارد فرش‌بافی معاصر اصفهان کرد، به‌سبب نگرش خاص خود، تغییر و تحولاتی در آن به عمل آورد. از جمله این تحولات، تغییر ترکیب‌بندی به قالب عمودی و ایجاد افق رفیع در متن شکارگاه بود. وی در این نقشه‌ها واقع‌گرایی را مطمح نظر قرار داد و علاوه بر استفاده از برخی عناصر تصویری جدید، مسئله تفکیک بین پس‌‌زمینه یا متن و عناصر شکارگاهی را که در فرش‌های دوره صفوی وجود داشت، با تغییر عناصر پس‌‌زمینه از بندهای افشان به گل‌بوته‌ها و درختچه‌های کوچک، حل نمود. در واقع امر، کار او را می‌توان ایجاد ارتباط منطقی بین طراحی فرش اصفهان در نیمه سده چهاردهم ه.ش. با سنت‌های تصویری پیشین دانست. 

نقش پرنده همواره از جایگاه مهمی در آثار ادبی، تاریخی و هنری ایران برخوردار بوده است. پرندگان، در پهنه هنرهای این سرزمین و از جمله هنر صناعی فرش، به اشکال گوناگون نمایش داده شده‌اند. نقش‌مایه پرنده چه به‌صورت تجریدی و یا طبیعت‌گرایانه در فرش‌های تمام مناطق ایران حضور یافته است. در این نوشتار، ابتدا به جایگاه پرنده در ادبیات و هنر ایران پرداخته شده و سپس مفاهیم پرنده و حضور آن در فرش خشتی چهارمحال و بختیاری بررسی گردیده است. این مقاله یک پژوهش توصیفی است که برای جمع‌آوری اطلاعات نظری از روش کتابخانه‌ای و اسنادی– تاریخی، منابع مکتوب و تصاویر بهره گرفته ‌شده ‌است. در طی آن با ارائه تصاویری از نقش‌مایه پرنده بر فرش خشتی چهارمحال و بختیاری، به بررسی محتوایی و تصویری آن بر این فرش‌ها پرداخته شده است. 

فرش دست‌باف یک محصول مهم تولیدی ایران است که عمدتاً با هدف صادرات تولید می‌شود و به‌دلیل جنبه‌های فوق‌العاده قوی هنری، علاقمندان زیادی در سطح جهان به‌خصوص در کشورهای غربی دارد. مؤلفه‌های هنری با آمیخته‌ای از فرهنگ، آداب، رسوم، مذهب و معماری ایرانی-اسلامی همراه با تنوع بالا در طرح‌ها و نقوش و رنگ‌ها، فرش دست‌باف ایرانی را از یک کفپوش ساده و تجاری کاملاً متمایز کرده و نام و نشان تجاری باارزشی در اذهان حک کرده است. این محصول همانند سایر تولیدات در بستر زمان و برای پاسخگویی به‌نیاز تولیدکنندگان از فن‌آوری بهره می‌برد. اگرچه ضریب نفوذ فن‌آوری در فرش با کندی قابل محسوسی رشد می‌کند. موضوع این نوشتار پیرامون استفاده از فن‌آوری در مرحله بافت از زنجیره تأمین است که با اختلاف نظر زیاد همراه بوده است. در سایر حلقه‌های زنجیره تأمین از جمله ریسندگی، چله‌کشی، رنگرزی، طراحی و نقاشی، پرداخت، تبلیغات، بازاریابی، فروش و صادرات با حساسیت‌های متفاوتی از فن‌آوری استفاده می‌شود. در این مقاله سعی می‌شود با موشکافی ابعاد موضوع و با استفاده از نظرات خبرگان به‌ویژه دست‌اندرکاران تشکل‌های تولیدی و صادراتی و دانشگاهی داخلی و خارجی (اتحادیه واردکنندگان فرش دست‌باف ایرانی در اروپا) و معاونت فن‌آوری ریاست جمهوری با انجام جلسات متعدد در وزارت بازرگانی سابق و مرکز ملی فرش، اثر استفاده از دستگاه‌های مکانیکی بافت به‌جای بافندگان مورد بررسی قرار گیرد. بدیهی است به‌دلیل تفاوت دیدگاه‌ها در این ارتباط، نگارنده با استفاده از مباحث مطرح شده در نهایت خود به‌جمع‌بندی می‌پردازد. 

قالی‌های منطقۀ چهارمحال و بختیاری تنوع بسیاری از نظر طرح و رنگ دارند. یکی از مطرح‌ترین این طرح‌ها، طرح قابی بوده که خود دارای انواع مختلفی است. طرح‌های قابی به دو شکل خشتی و قابقابی ارائه می‌شوند. در این بررسی سعی بر آن خواهد بود تا طرح قابقابی و انواع آن در قالی‌های روستایی منطقه بررسی شده و پس از طبقه‌بندی آنها، اجزای تشکیل دهنده طرح قابقابی و سیر تحول آن مورد بررسی قرار گیرد. انواع طرح‌های قابقابی در منطقه عبارتند از: قابی ساده، قابی حقه‌ای (سرو کاج)، قابی حسن‌خانی ، قاب پاپیونی، قاب سماوری و قابی گل‌فرنگ. سؤالات مطرح شده در این بررسی عبارتند از: طرح قابی از چه زمانی در منطقه به‌کار گرفته شد؟ انواع طرح‌های قابی در منطقه کدامند؟ تفاوت‌های موجود در نگاره‌های پرکننده، ساختار و اتصالات قاب در مکان‌های مختلف استان چهارمحال و بختیاری کدامند؟ سیر تحول آن‌ها در گذر زمان به چه شکل بوده است؟ و متنوع‌ترین نمونه‌ها به کدام منطقه اختصاص دارد؟ همچنین سعی بر آن خواهد بود تا با روش کتابخانه‌ای و میدانی به طبقه‌بندی و بررسی قالی‌های قابقابی در منطقه پرداخته شود. به‌این منظور شکل قاب، تزیینات جداره‌ها، بست‌های ارتباط دهندۀ بین قاب‌ها، رنگ‌بندی و چیدمان رنگی قاب‌ها، تزیینات درون قاب و چگونگی توزیع قاب‌ها در فرش‌های قابقابی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

طراحی نشانه، از مباحث پایه‌ای و علمی هنر گرافیک است که بنا به ویژگی‌های ذاتی خود، ارتباط وسیعی با دیگر بخش‌های هنر گرافیک برقرار می‌کند. از جمله مشخص‌ترین این ویژگی‌ها، رابطه آنی و دیداری این نشانه‌ها با مخاطب است که در پس نشانه‌های زیبا و جذاب، همزمان باطن‌های معنوی و دقیقی را به مخاطب ارائه می‌کند. فرش ایرانی یکی از بهترین دلایل ماندگاری خود را مرهون رمز و رازهای نهفته در نقوشی است که با بیانی شیوا، فرهنگ‌ها، سنت‌ها، شادی‌ها و آلام مردمی که خالق آن هستند را به تصویر می‌کشد. دست‌بافته‌های ایرانی و نقوش به‌کار رفته در آنها در هر نقطه از کشورمان متنوع و قابل تعمق بوده و ابعاد تازه‌ای از هنر غنی، دیرینه و پر از اسرار این سرزمین کهن را می‌گشاید؛ به‌خصوص نقوش به‌کار رفته در دست‌بافته‌های منطقه خراسان شمالی که از غنای خاصی برخوردار است. بدیهی است این خصوصیات برای طراح گرافیک این امکان را فراهم می‌آورد تا با استفاده از نقش‌مایه‌های نمادین به‌کار رفته در این دست‌بافته‌ها، ارتباط معناداری را در قالب هنری پر‌مخاطب که نظیر یک رسانه چند سویه عمل می‌کند، به منصه ظهور برسانند. تحقیق حاضر از نوع کاربردی بوده و سعی شده تا با توجه به ویژگی‌های معنوی و درونی دست‌بافته‌های خراسان شمالی امکان طراحی نشانه از میان نقوش بررسی شود.

 از پیامدهای جنگ طولانی در افغانستان ظهور بافته‌ای به‌نام «فرش جنگ» است. در این مقاله سیر تحول فرش جنگ افغانستان با روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته و داده‌های تحقیق به‌صورت کتابخانه‌ای و مشاهده‌ای گردآوری شده است. نتایج تحقیق نشان داد که فرش جنگ افغانستان از آغاز پیدایش تاکنون به سه نسل متفاوت قابل تقسیم است. در نسل اول فرش جنگ که به دوره جنگ شوروی با مجاهدین افغان باز می‌گردد، هنوز تداوم سنت فرش‌بافی افغانستان مشاهده می‌شود. اما از حدود ۱۹۹۰ تا به امروز نقش‌مایه‌های سنتی جلوه کمتری در این فرش داشته است. در نسل دوم فرش‌های جنگ که اغلب توسط پناهندگان افغان بافته شده است، به‌تدریج تصویر سلاح‌ها و ادوات نظامی در کنار نقوش سنتی بافته شده و در نهایت سهم بیشتری از فضای فرش را به‌ خود اختصاص می‌دهند. نسل سوم فرش جنگ که طرح و نقش آن حوادث یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ در آمریکا و عواقب آن را نمایش می‌دهد، جلوه‌‌ای به‌شدت سیاسی به‌خود می‌گیرد و در مقابل با کاهش کیفیت مواجه می‌گردد. 

یکی از دوره‌های شکوفایی صنعت قالی ایران و گسترش بازرگانی آن به عصر صفوی و به‌خصوص قرن‌های دهم و یازدهم هجری قمری مربوط می‌شود. توجه بیشتر حکومت به‌ مقوله هنر و هنرمندان و گسترش امکانات از یک‌سو، و توجه و رغبت سایر استادان هنر از جمله تذهیب‌کاران و نگارگران به طراحی‌های زیبا و دقیق قالی در کنار پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر، باعث شد که قالی‌بافی در آن زمان در زمینه هنر و صنعت، مقامی ویژه پیدا کند. حال سؤال اصلی پژوهش این است که طراحان قالی ایران در مناطق جغرافیایی مختلف و در زمان‌های گوناگون و در بافته‌های متنوع چه کسانی بودند؟ و منبع اصلی الهام هنرمندان قالی در طراحی آن دوره چه بوده است؟ فرضیه اصلی این است که نگارگران بزرگ برخی از قالی‌های عصر صفوی را طراحی می‌کردند. با توجه به گستره موضوع، در این مقاله به روش تطبیقی دو نمونه از قالی‌هایی که از آن دوره باقی مانده‌اند با نگاره‌های همان دوره مورد مطالعه گرفت. با بررسی آثار هنری به‌جا مانده از آن دوره، مشاهده می‌شود که اکثر هنرها، از جمله هنرهای سنتی و معماری، با یکدیگر قرابت نزدیکی داشتند که نشان‌دهنده مدیریت هنری واحد در نظام فرهنگی آن عصر بود و این مسئولیت به‌عهده نگارگران و معماران برجسته نهاده شده بود. توجه به مطابقت نگاره‌ها با نقش‌مایه‌های قالی در همان دوره نشان می‌دهد به احتمال زیاد نگارگران بزرگی از جمله کمال‌الدین بهزاد، آقامیرک اصفهانی و سلطان‌محمد عراقی و... در طراحی برخی از این قالی‌ها دست داشته‌اند و قالی‌های نفیسی برای دربار صفوی مستقیماً زیر نظر این استادان بافته شده است. و از طرف دیگر با تربیت طراحان قالی که این طراحان ادامه دهنده شیوه استادان خود بودند، به‌نوعی تأثیر غیرمستقیمی بر تحول نقش‌مایه‌های قالی در عرصه تولید و صادرات داشته‌اند. به‌طوری که طراحان قالی در مراکز تولیدی از آثار و طراحی‌های این استادان الهام می‌گرفتند.

فرش یکی از کهن‌ترین و با سابقه‌ترین هنرهای سنتی است که علاوه بر رفع نیازهای کاربردی، بازگو کننده اعتقادات، باورها، اساطیر و مفاهیمی از این دست است. این مفاهیم در بستر فرش با نقوشی رنگین و زیبا با الهامات ذهنی نمود می‌یابند. در این نوشتار، علاوه بر شناسایی نقوش حیوانی در هنر فرش روستایی حوزه همدان و دسته‌بندی آن‌ها به سه دسته چهارپایان، پرندگان و آبزیان، تأثیرات دینی-اسطوره‌ای نقوش منطقه تشریح می‌گردد. در بین نقوش حیوانی به‌دست آمده، از میان پرندگان عقاب و طاووس، در بین آبزیان ماهی، لاک‌پشت و خرچنگ و از گروه چهارپایان، بز جملگی حامل مفاهیم برکت و باروری هستند. 

مصور‌سازی داستان‌های شاهنامه از جمله موضوعاتی است که توجه هنرمندان را در دروه‌های مختلف به‌خود جلب کرده است. از جمله این هنرمندان می‌توان طراحان قالی را نام برد. در دوره قاجار تصاویر شاهنامه بر روی فرش‌های تصویری اوج می‌گیرد و داستان‌های حماسی و نبردهای رستم از جمله داستان‌هایی است که بسیار مورد توجه این هنرمندان است و از میان نبردهای رستم، نبرد او با اکوان دیو توجه بیشتری به خود جلب کرده است. در فرشی که به تحلیل آن می‌پردازیم این نبرد در متن قالی درون قاب محرابی قرار گرفته است. سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا تصویر این داستان بر روی قالی هدفی بیش از نمایش یک نبرد داشته که درون قاب محرابی قرار گرفته است و اگر پاسخ به این سؤال مثبت است دلایل استناد به آن چیست؟ برای رسیدن به پاسخی مناسب بر اساس آرای یونگ تلاش بر آن داریم تا ابتدا به معرفی کهن‌الگوها پرداخته و سپس این کهن‌الگوها را از درون فرش مورد نظر بیرون آوریم. در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است برآنیم با توجه به کهن‌الگوی مطرح شده در روان‌شناسی یونگ تحلیلی متفاوت از این فرش ارائه دهیم.

بالا بودن نرخ بیکاری باعث شکل‌گیری طرح‌هایی در سطح ملی شده که یکی از آن‌ها طرح تسهیلات بنگاه‌های زود‌بازده بوده است. یکی از بخش‌های عمده که به استفاده از تسهیلات بنگاه‌های زود‌بازده پرداخته صنعت فرش دست‌باف بوده است. هدف اصلی این مطالعه بررسی اثربخشی تسهیلات بنگاه‌های زود‌بازده در صنعت فرش دست‌باف در استان‌های آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و قم است. فاکتورهای بررسی اثربخشی شامل درآمد، هزینه، سود، تولید و اشتغال در سال‌های ۸۵، ۸۶ و ۸۹ بوده است. جهت محاسبه میزان اثربخشی تسهیلات بنگاه‌های زود‌بازده در استان‌های مذکور در این مطالعه از روش جور‌سازی استفاده شده است. بدین‌منظور جامعه آماری به دو گروه کنترل (افرادی که از اعتبارات استفاده نکرده‌اند) و تیمار (افرادی که از اعتبارات استفاده کرده‌اند) تقسیم شده است. نمونه‌گیری در این دو گروه با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده انجام شده است. نتایج مطالعه نشان می‌دهد پرداخت اعتبارات بنگاه‌های زود‌بازده در استان‌های قم و خراسان رضوی بر متغیرهای درآمد، هزینه، سود، تولید و اشتغال تأثیری نداشته اما در استان آذربایجان شرقی باعث افزایش معنی‌دار این متغیر‌ها شده است.

سجاده یکی از دست‌بافته‌هایی است که از دیرباز تاکنون در استان سیستان و بلوچستان رایج بوده و علاوه بر زیبایی بصری، دارای معانی عمیق معنوی نیز هست و توجه پژوهشگران، به‌ویژه کارشناسان بومی این استان را در دو دهه اخیر به خود جلب کرده است. به‌منظور بررسی سجاده‌ها، ابتدا با اشاره به اعتقادات و باورهای اصیل مردم در نقوش شاخص به‌کار رفته در سجاده‌ها، آن‌ها را به گروه‌های اقتباسی، نیمه-اقتباسی، بومی و اصیل، جدید و ذهنی تقسیم کرده‌ایم. رایج‌ترین و زیباترین این نمونه‌ها طرح‌های بومی بوده که شامل سجاده‌های محرابی، قابی یا رضوان، گنبدی-گلدسته‌ای و قالیچه نمازی است. سؤالاتی که در این پژوهش مطرح گردیده بدین‌قرار است: (۱) ساختار کلی سجاده‌های قالیچه‌ای سیستان و بلوچستان چگونه است؟ و (۲) مهمترین طرح‌ها و نقوش سجاده‌های سیستان و بلوچستان که باعث ماندگاری آن‌ها شده است، کدام‌اند؟ نقش و رنگ به‌کار رفته در سجاده‌های قالیچه‌ای سیستان و بلوچستان متأثر از طبیعت، خواسته‌های مردم و فرهنگ حاکم بر منطقه است. به‌طور کلی ساختار و نقوش سجاده‌ها در اکثر مناطق به‌هم نزدیک است و این دست‌بافته‌ها دارای ریشه‌های تصویری و مفهومی یکسان‌اند که بخش اعظم نقوش این سجاده‌ها به‌صورت هندسی است. ویژگی‌ها و مشخصه‌های بافت بومی و مواد اولیه رایج در استان نیز در این مقاله مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. روش تحقیق، تحلیلی و توصیفی است و استخراج اطلاعات، علاوه بر مطالعات اسنادی که با رجوع به منابع مکتوب و غیر‌مکتوب صورت می‌پذیرد، حاصل مشاهدات، مطالعات و بررسی‌های میدانی[۱] است. تجزیه، تحلیل و تطبیق داده‌ها و تصاویر، معیاری برای شناسایی سجاده‌ها و دست‌بافته‌های استان بوده و به احیاء و حفظ هنر بومی این منطقه کمک شایانی می‌نماید. 

دوره صفویه در تاریخ قالی‌بافی ایران همواره به‌عنوان عصر طلایی این هنر شناخته شده که علاوه بر زیبایی طرح و نقش و رنگ مفاهیم ارزنده‌ای بر پهنای قالی آن نقش بسته است. نقش شیر یکی از آن نقوشی است که در بیشتر قالی‌های صفویه در حالت‌های مختلف نقش بسته است چنانکه در این قالی‌ها هم در مقام صیاد و هم در جایگاه صید به تصویر درآمده است. تکرار و تأکید بر این نقش که در فرهنگ ایرانی و اسلامی و دیدگاه عرفا همواره معانی نمادین مختلف و بعضاً متضادی داشته است این پرسش را مطرح می‌نماید که شیر در قالی‌های صفویه دارای چه مفاهیمی است. از طرفی در اشعار و آرای مولانا نیز شیر مفاهیم متفاوتی دارد. در نظر مولانا شیر نماد حق تعالی و اسماء و صفات وی، نماد قضای الهی، نماد انسان‌های اهل فضیلت، نماد اولیاء، نماد رسول اکرم(ص) و حضرت علی(ع) ، نماد عقل، نماد عشق، نماد اندیشه و حتی نماد نفس اماره است؛ اما در نظر او از شیر، مفهوم انسان و انسان کامل استنباط بیشتر می‌شود. در مطالعه بصری و معنایی نقش شیر در قالی‌های صفویه نیز ارتباط معناداری بین شیر در قالی‌های صفویه و نظر مولانا مشاهده می‌شود. نقش شیر در بیش از ده نمونه از قالی‌های بررسی شده در حالت‌های متفاوت و جایگاه‌های مختلف مشاهده شده که همگی مؤید آن است که شیر بر پهنه قالی در کشاکشی صعب و دشوار نهایتاً به مرکز هستی که همان ترنج قالی باشد می‌رسد و در آن به درجه شیر‌مردی نایل می‌آید. این مفهوم در نظر مولانا نیز انعکاسی روشن دارد. مطالعه انجام شده به‌شیوه اسنادی و بررسی مشاهده موردی نمونه قالی‌‌های دوره صفویه با استفاده از روش تحلیل محتوا و تطبیق نمونه‌ها صورت پذیرفته است. 

در اثر گسترش روابط گورکانیان هند با پادشاهان صفوی، تأثیرات مختلفی از هنر ایران در هنر هند قابل بررسی است. این تأثیرات در حوزه هنر نگارگری، فرش، معماری و هنرهای وابسته به آن‌ها فراوان است. بسیاری از طرح‌ها و نقشه‌ها در حوزه فرش از طریق هنر نگارگری ایران در قلمرو گورکانیان هند رواج یافت. هنرمندان نگارگر فراوانی به‌ویژه از زمان شاه طهماسب از دربار صفویان به هندوستان کوچیدند و آثار بسیاری برای ایشان تولید و شاگردان فراوانی تربیت نمودند. از این‌رو هدف این مقاله ریشه‌یابی و تطبیق طرح و نقشه فرش‌های صفوی در نگاره‌های گورکانیان هند است. از این رو سؤال‌های اصلی این مقاله عبارتند از: (۱) علت بازتاب نقش فرش‌های ایرانی در نگاره‌های دوره گورکانیان چیست؟؛ (۲) نقوش فرش‌های ایرانی بازتاب یافته در نگاره‌های مذکور کدامند؟ روش تحقیق در این مقاله، روش توصیفی- تحلیلی و روش جمع‌آوری اطلاعات آن کتابخانه‌ای است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که علت بازتاب نقش فرش‌های ایرانی در نگاره‌های گورکانیان هند، علاقه‌مندی پادشاهان مغولی هند به هنر و روابط حسنه با حکومت صفوی از یک‌سو و مهاجرت هنرمندان ایرانی در عهد شاه طهماسب و بهره‌برداری از ایشان در سال‌های مذکور از سوی است. اگرچه نقوش فرش‌های بازتاب یافته در نگاره‌های هندی نیز تحت تأثیر هنرمندان ایرانی است که البته بومی کردن عناصر گیاهی در نقشه فرش‌ها از شیوه تجریدی به طبیعی، به‌دست هنرمندان هندی انجام پذیرفته است.

نقش بنگاه‌های کوچک و متوسط SMEs در اقتصاد و بهره‌وری و اشتغال‌زایی کشورهای در حال توسعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بدین لحاظ بررسی وضعیت و جایگاه و موقعیت تجاری و سودآوری آن به‌منظور بقاء و خلق ارزش برای مصرف‌کنندگان از دیگر نکات مهم است. صنعت فرش دست‌باف ایران با برند بین‌المللی و جایگاه ملی به‌عنوان تنها محصولی است که با توان نیروی انسانی ماهر و هنرمند ایرانی و با استفاده از منابع بومی ضمن پاسخگویی به تقاضای داخلی، جلب مشتریان بسیاری در جهان را موجب شده است و علی‌رغم این که سهم صادراتی آن نسبت به‌سایر کالاهای داخلی روند کاهشی دارد، ولی نخبگان و بعضی از فعالان این صنعت در چند سال گذشته همچنان گوی سبقت را نسبت به رقبای داخلی و خارجی ربوده‌اند و موفقیت‌های چشمگیری را در توسعه و رشد این محصول داشته‌اند. شناسایی و اولویت‌بندی عوامل تأثیرگذار بر رشد بنگاه‌های کوچک و متوسط صنعت فرش در تجارت بین‌المللی و میزان تأثیر هر یک از متغیرها می‌تواند برای سایر فعالان و ذی‌نفعان بخش خصوصی و تعاونی و برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران حوزه صنعت فرش مؤثر واقع شود. مطالعه حاضر پاسخ به این سؤال است علی‌رغم روند کاهشی صادرات صنعت فرش، چه عواملی باعث رشد برخی از بنگاه‌های (SMEs) صادر کننده فرش شده است. محدوده جغرافیایی شامل صادرکنندگان فرش دست‌باف کل کشور در طی سال‌های ۱۳۸۰-۱۳۹۰ است. روش‌شناسی این پژوهش از نوع علّی-ارتباطی است. ابزار تحقیق پرسش‌نامه است که به‌منظور بررسی روایی آن، در اختیار صاحب‌نظران و کارشناسان قرار گرفت و پایایی ابزار پژوهش نیز با انجام آزمون مقدماتی از طریق تکمیل ۳۰ پرسش‌نامه تأیید شد. ضرایب آلفای کرونباخ برای بخش‌های مختلف بین ۷۵/۰ تا ۸۴/۰ به‌دست آمد. جامعه آماری این تحقیق ۱۲۴ نفر از صادرکنندگان فرش دست‌باف هستند که طی سال‌های ۱۳۸۰-۱۳۹۰ سالانه بیش از یک میلیون دلار صادرات فرش دست‌باف داشتند و به‌علت محدود بودن جامعه آماری (۱۲۴=N) از روش سرشماری استفاده شد. نتایج تحقیق نشان دادند که میانگین میزان صادرات بنگاه‌های تولیدی و بازرگانی صادراتی فرش دست‌باف ۵/۴ میلیون دلار است. متغیر وابسته تحقیق رشد بنگاه‌های کوچک و متوسط صنعت فرش در تجارت بین‌المللی که بیان‌کننده میزان فروش، سود و صادرات کالا‌ست MacMillan & Day, ۱۹۸۷)) و متغیرهای مستقل شامل توانایی و ظرفیت‌ها، نیازها (انگیزه‌ها و محرک‌های رشد)، منابع و فرصت‌ها است (Davidson, ۲۰۰۶). نتایج همبستگی حاکی از آن است که بین متغیرهای نیازها و فرصت‌ها با رشد بنگاه‌های تولیدی و بازرگانی صادراتی فرش دست‌باف رابطه مثبت و معنی‌دار در سطح ۹۹ درصد وجود دارد. بررسی ضریب همبستگی اسپیرمن تأثیر متغیرهای نیازها و فرصت‌های بنگاه‌های تولیدی و بازرگانی صادراتی فرش دست‌باف بر رشد را نشان می‌دهد. نتایج تحلیل رگرسیونی نیز نشان دادند که این دو متغیر (نیازها و فرصت‌های بنگاه‌های کوچک و متوسط صادراتی فرش در تجارت بین‌المللی) توانایی تبیین ۴/۳۸ درصد از تغییرات متغیر رشد این بنگاه‌ها را دارا هستند.

میزان وضوح نقش فرش یکی از عوامل تأثیرگذار بر جلوه بصری فرش است که در این مقاله برای اندازه‌گیری آن مقدماتی فراهم آورده شده است. ابتدا عوامل مختلف مؤثر بر میزان وضوح نقش فرش تجزیه و تحلیل شده و به‌نحو مناسبی فرموله شده‌اند که از معادله حاصله می‌توان به‌عنوان مبنای نظری مناسبی برای اندازه‌گیری میزان وضوح نقش فرش استفاده کرد. سپس با شبیه‌سازی تشکیل نقش بر روی فرش، تأثیر مراحل مختلف تبدیل نقشه فرش به نقش فرش بر میزان وضوح این نقش بررسی شده است.

می‌توان گفت بخشی از هویت فرهنگی-هنری و حتی ملی ما با فرش عجین و مرتبط است. تاریخ فرش ایران، پر‌افتخار و درخشان بوده است، هنرمندان این رشته تنها با اتکای به گذشته غنی و پر‌بار این هنر و مسیری که تاکنون پیموده است و با دمیدن روح خلاقانه به آن می‌توانند آن را همچنان زنده نگهدارند. از این‌رو یکی از وظایف پژوهشگران و محققان این رشته معرفی گذشته غنی فرش ایران و هویت تاریخی آن است. در این مقاله تلاش شده است تا بر اساس یک مطالعه کتابخانه‌ای و میدانی ویژگی‌های تاریخی-هنری و نماد‌شناسی یکی از معروف‌ترین نقوش فرش ایران یعنی نقش هراتی در حوزه جغرافیای فرش ایران مورد بررسی قرار گیرد و ریشه‌های تاریخی این نقش معرفی شود و نهایتاً به چند سؤال زیر پاسخ داده شود. ساختار نقش هراتی چیست ؟ منشأ نقش هراتی چیست؟ انواع نقش هراتی کدام‌اند؟

نگرش های فرهنگی در طول اعصار متفاوت ارتباط مستقیمی با ایجاد باورهای اسطوره ای مردمان دارد، هرچند که به لحاظ تقسیم بندی فرهنگی، هر یک از دوره ها محتوای مفهومی خاصی را در بر می گیرد. نقوش دستبافته ها و اسطوره به تناسب طبقه بندی لحاظ شده برای طرح های فرش ایرانی آنگونه که از حیث به انواع مختلفی تقسیم می شوند، بیشترین شکل های اسطوره ای را در بین نقوش گیاهی و جانوری پدید آورده اند (دریایی، ۱۳۸۲، ۸۳). نمی توان گفت که ترسیم این نقوش بر متن قالی دقیقاً منطبق با تأویل مفاهیمی است که امروزه توسط بزرگترین اسطوره شناسان و جامعه شناسان و تاریخ دانان انجام می شود، دانست. پس این کلمات، زبان نوشتاری مردمانی هستند که قدرت انتقال چنین اندیشه هایی را در وادی نقش و رنگ و پشم تجربه نموده اند. یکی از مهم ترین عوامل ارزش های هنری فرش های ایرانی، نقوش به کار رفته در آن هاست، چگونه می توان ارزش های اسطوره ای این نقوش را شناسای کرد؟ از مناطق مهم قالیبافی ایران، روستای قُلتوق در استان زنجان می باشد. هنر- صنعت قالیبافی مدتها در این منطقه رواج داشته و تا امروز ادامه یافته است به همین دلیل به خوبی می توان طرح ها و نقوشی را مشاهده کرد که ریشه در ادوار گذشته دارند. قالی روستای قُلتوق به عنوان جلوه ای از فرهنگ و هنر غنی این مرز و بوم، سال هاست که مورد بی لطفی قرار گرفته و به دست فراموشی سپرده شده است، لذا به منظور احیاء و زندگی دوباره به این هنر، با نگاهی دقیق تر به عناصر موثر در شکل پذیری آن، نقشه های اصیل و خصوصیات اصلی نقوش شناسایی می گردند تا بتوان از این طریق، مفاهیم نمادین و اسطوره ای را باز شناخت و خیالات و عوالم رویاهای ناب یک بافنده را از نام و شرح آن فهمید. هدف و ضرورت: هدف شناسایی ارزش های اسطوره ای نقوش قالی قلتوق می باشد و بیشترین ضرورت بررسی حاضر، رفع نیازهای اطلاعاتی مبتنی بر علایق محقق است. نوع و روش پژوهش: پژوهش حاضر از نوع تاریخی و روش بررسی آن توصیفی و تحلیلی می باشد. بر اساس این روش، ابتدا تاریخچه مختصری از روستای قلتوق شرح داده شده و سپس در مدخل آن، ویژگی های فنی و ظاهری قالی این منطقه مورد بررسی قرار گرفته و در پایان عوامل زیبا شناسانه تشریح گردیده است که به نوعی پشتوانه فکری و فرهنگی نقوش اساطیری فرش بر ما آشکار می گردد. نمونه آماری: مجموعه نقوش قالی قلتوق که حجم آن ۹ نمونه می باشد.

بررسی مشخصات طرح و نقش قالی ایران به‌ویژه در مناطقی از جغرافیای بافت آن که طرح به‌صورت ذهنی بافته می‌شود، یکی از مهمترین امور تحقیقاتی در حوزه فرش کشور است. با دسته‌بندی، بازسازی و تعیین نسبت‌های به‌کار رفته در این طرح‌های ذهنی که طی سالیان متمادی، نسل به نسل از مادر به فرزند منتقل شده است می‌توان به شناخت، حفظ و برنامه‌ریزی برای احیای این طرح‌های اصیل کمک شایانی نمود. یکی از این دسته فرش‌ها، قالی ذهنی‌بافت ویست است که در حوزه مرکزی اصفهان و جنوب غربی خوانسار توسط عشایر کوچ‌نشینی از همدان بافته می‌شود که ۴۰۰ سال پیش از این در روستای ویست امروزی دست از کوچ‌نشینی برداشته و زندگی روستایی پیشه کرده‌اند. فرم و قالب طرح قالی ذهنی‌بافت ویست یکسان و مشخص بوده و سالیان سال است که از هر فرش به فرش دیگر با تغییراتی بسیار مختصر و با ترکیبی همسان بافته می‌شود. در این تحقیق ۵۰ نمونه از قالی‌های با متراژ بیش از ۶ متر مربع ویست که کلیه عناصر تشکیل‌دهنده طرح آن موجود بوده و قدمتی بیش از ۱۰۰ سال داشت توسط کارشناسان محلی در روستای ویست و روستاهای اطراف آن انتخاب گردید و بزرگ‌ترین ابعاد طولی و عرضی هر یک از عناصر طرح آن اندازه‌گیری شد. سپس با استفاده از نرم‌افزار‌های عددی گمانه‌های مختلف بین نسبت‌های ابعادی به‌عنوان سامانه‌های طراحی در سامان‌بندی قالی ویست استخراج شد و مورد قضاوت قرار گرفت. بر این اساس مشخص شد که ۱۶ سامانه تک‌بعدی است که به‌صورت ذهنی و کاملاً دقیق در بافت قالی توسط بافنده بدون کمک هرگونه نقشه‌ای رعایت می‌شده است. همچنین بافنده ذهنی‌بافت قالی ویست در هنگام بافت و به‌صورت ذهنی برای ۵ نسبت مشخص بین عناصر طرح ویست محدوده‌ای را متناسب با سایر اجزاء رعایت می‌کرده است. این بررسی‌ها نشان داد که ۶ گمانه دیگر محققان در خصوص وجود نسبت و سامانه‌ای مشخص بین عناصر طرح قالی‌های ذهنی‌بافت ویست صحیح نیست. اگرچه این احتمال وجود دارد که با تعیین نسبت‌های دو‌بعدی بین عناصر طرح بتوان به آشکار شدن جایگاه این سامانه‌ها نیز کمک نمود. نسبت‌های به‌دست آمده برای سامان‌بندی قالی‌های ویست در این تحقیق به‌صورت دسته‌بندی شده و به تفکیک ارائه گردیده است.

گسترش روزافزون تجارت الکترونیک در عرصه‌های جهانی کالاهای مختلف و متنوعی را شامل شده است. از جمله این کالاها فرش دست‌باف است که وب‌سایت‌های مختلفی در دنیا به تجارت بر خط آن اقدام می‌کنند. با این حال در ایران تجارت الکترونیک فرش دست‌باف به صورت جدی وجود ندارد. نتایج تحقیقات گذشته نشان می‌دهد که لزوم ورود به این عرصه کاملاً موثر و مفید است ولی این امر بنا به دلایلی تا کنون ممکن نشده است.این تحقیق به روش توصیفی- پیمایشی –تحلیلی با ابزارهای مشاهده، توزیع پرسشنامه و مطالعه کتابخانه‌ای انجام شده است.با مشاهده و تحلیل نمونه وب‌سایت‌های موفق خارجی در عرصه تجارت الکترونیک فرش دست‌باف و همچنین مطالعه وب‌سایت‌های داخلی فعال و نظرسنجی از فروشندگان و صادرکنندگان فرش دست‌باف بازار تهران، مهمترین موانع و دلایل عدم ورود به این حوزه ارزیابی و معرفی می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که به لحاظ فنی و اجرایی وب‌سایت‌های خارجی موفق امکانات و ابزارهای پیچیده‌ای که نیاز به سرمایه‌های کلان داشته باشند ندارند و در ایران طراحی و راه‌اندازی این مراکز فروشگاهی بر خط ممکن است. اما با توجه به عدم آموزش و اطلاعات لازم و روشن فروشندگان و صادرکنندگان از این حوزه و وجود محدودیت‌های ارتباطی ایران با برخی کشورها به دلیل تحریم‌ها و همچنین محدودیت ارتباط بانک‌های داخلی و خارجی کمتر میل و رغبت برای سرمایه‌گذاری و ورود به این بخش دارند.به نظر می‌رسد با ایجاد شرکای مالی در خارج از کشور و ورود دولت برای سرمایه‌گذاری در ایجاد وب‌سایت‌های فروشگاهی مجهز و همچنین انجام آموزش‌های لازم به تجار و تولیدکنندگان و تدوین قوانین مشخص و اجرایی کپی رایت در زمینه فرش دستباف زمینه‌های ورود به تجارت الکترونیک فرش دستباف در ایران را مهیا می‌سازد.

فرش ایران از گذشته تا به امروز بر اساس نقشه‌ها و الگوهای مختلفی بافته شده است. بافت فرش‌هایی در ابعاد متناسب با تقسیم‌بندی اصولی در متن و نقوش، نشانه‌ای از حضور محاسباتی اصولی بوده است. خبرگان فرش نیز با کمک مبناها و واحدها یا مقیاس‌های زمان خود به محاسبه اندازه قالی، نقشه و جزئیات عوامل مربوط به آن از جمله اجرت استادکاران می‌پرداختند. با توجه به اینکه پژوهش و مطالعه‌ای در زمینه چگونگی اصول و مبنای محاسبات نقشه و ورق نقشه به‌شکلی جامع و روشمند صورت نگرفته است، در این پژوهش که به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته با نگاهی از گذشته تا به حال و پس از بررسی سیر تحول نقشه فرش، به جایگاه واحدها و مبنا‌های اندازه‌گیری در محاسبات نقشه، ورق نقشه و اُجرت‌دهی استادکار پرداخته شده است. در نتیجه این مطالعه و بررسی وجود نگاه ویژه و دقیقی به فرش و عوامل مربوط به آن آشکار می‌گردد و همچنین خرد، اندیشه و دانشی که در ورای این هنر کاربردی وجود داشته و دارد، پیش رو ما قرار می‌گیرد که احتمالاً انتقال تجربه در این دانش ارزشمند می‌تواند جهت احیای این هنر مؤثر افتد.