دوفصلنامه علمی گلجام

به پیشنهاد فائو سال ‏میلادی از سوی مجمع عمومی سازمان ملل به عنوان سال بین­المللی الیاف طبیعی نامیده ‏شد. الیاف طبیعی با تولید ۳۵ ‏میلیون تن در سال و اشتغال ‏میلیون­ها نفر در سراسر جهان و کمک به محیط­زیست در جذب گازهای مضر و اصدار گازهای مفید جایگاه مهمی در زندگی بشر دارد. تا ‏سال پیش عمده پوشاک مردم جهان با استفاده از این الیاف تأمین می­شد و از آن پس با اوج گرفتن تولید الیاف مصنوعی، کاهش مصرف الیاف طبیعی نگرانی­هایی را در جوامع بشری و تولیدکنندگان این الیاف ایجاد کرد. در این سال انتظار می­رفت که موضوع الیاف طبیعی جایگاه ویژه­ای بیابد و تولیدکنندگان انواع الیاف طبیعی با همکاری مشترک یکدیگر بر جنبه­های مثبت الیاف طبیعی تاکید نمایند. اهداف سازمان ملل از اعلام این سال در موارد زیر خلاصه می­شود:
 افزایش آگاهی عمومی و در نتیجه افزایش تقاضا برای الیاف طبیعی
‏تشویق دولت­ها برای رسیدگی به مسائل و مشکلات تولیدکنندگان الیاف طبیعی
 توسعه همکاری مداوم و موثر بین­المللی در میان تولیدکنندگان انوع الیاف طبیعی
 توسعه کارآیی و استمرار صنایع مرتبط با الیاف طبیعی‏کشور ایران در میان کشورهای تولیدکننده الیاف طبیعی جایگاه برجسته­ای را دارا ‏است، به گونه­ای که در سال ۲۰۰۷ میلادی در زمینه تولید پشم رتبه چهارم، در زمینه ‏تولید ابریشم رتبه پنجم، در زمینه تولید پنبه حدواًرتبه بیستم و در زمینه صادرات کرک رتبه ششم جهانی را دارد. از آنجا که خوشبختانه میز‏ان اقبال عمومی به الیاف طبیعی در ‏ایران بالا است و همچنین تولیداتی که از این الیاف استفاده می­کنند زیاد است، تقریبا تمامی تولیدات الیاف در داخل کشور به مصرف می­رسد.
‏فرش دستباف ایران مهمترین کالای ایرانی است که اکثر تولیدات داخلی الیاف طبیعی ‏را مصرف کرده و با استفاده از کیفیت مناسب این الیاف به غنوان مرغوب­ترین قرش ‏دستباف در جهات مطرح است. البته سایر عوامل تولید فرش دستباف نظیر طرح­های نفیس و بی نظیر و استادکاری بافندگان ایرانی و بقیه عوامل دخیل در این میان جایگاه ‏خود را دارند. در مقابل فرش دستباف ایرانی که تماماً از مواد اولیه طبیعی استفاده ‏می­کند، کالاهای دیگری در جهان عرضه می­شود که از الیاف مصنوعی مانند اکریلیک، پلی پروپیلن، نایلون و غیره ‏استفاده ‏می­کنند.
‏متاسفانه ناآگاهی عموم مردم جهان از مضرات الیاف مصنوعی وسیله­ای است در دست تولیدکنندگان این­گونه کالاها که بتوانند با استفاده ‏مناسب از توانائی­ها و امکانات متفاوت الیاف مصنوعی در تولید کالاهایی متنوع و جدید به عنوان رقیبی جدی برای فرش دستباف ایرانی و حتی فرش دستباف سایر کشورها مطرح شوند. بازار جهانی زیرانداز در طی ده ‏سال گذشته از حدود ۵ ‏میلیارد دلار به حدود ‏میلیارد دلار رسیده ‏و در این بین بازاژ زیرانداز دستباف از حدود ۳/۱ ‏میلیارد دلار به حدود ۵/۱ میلیارد ‏دلار رسیده است. بنابراین مشخص است که بازار سایر کالاها که میزان بیشتری از الیاف مصنوعی استفاده ‏می­کنند افزایش چشمگیرتری داشته است.
‏اعلام سال مخصوص برای الیاف طبیعی می­تواند در افزایش آگاهی عمومی به مزایای الیاف طبیعی بسیار موثر باشد. در این سال با توجه خاصی که به موضوع الیاف طبیعی شده ‏تعداد ‏برنامه شامل کنفرانس، سمینار، نمایشگاه ‏، نمایش مد لباس، بازدید و غیره ‏توسط کشورهای مختلف جهان در تقویم فائو گنجانده ‏شده ‏است که توجه عموم مردم را به این موضوع جلب نمایند. یکی دیگر از اهداف اعلام این سال، جلب­توجه و همکاری دولت­ها برای رسیدگی به مسائل و مشکلات دست­اندرکاران این صنعت بوده ‏است. همچنین بنا بوده که بخش خصوصی و تولیدکنندگان الیاف طبیعی با تعامل نزدیک با یکدیگر در این زمینه تلاش مضاعفی به خرج دهند.
‏در ایران علی­رغم تمام مزیت­های نسبی که در این خصوص وجود دارد مجامع و دستگاه­های مسئول و بخش خصوصی حرکت فعالی صورت نداد، به گونه­ای که از بین ‏برنامه مورد اشاره، فقط یک مورد در ایران انجام می­شود. علی­رغم اهمیتی که مواد اولیه طبیعی- به خصوص برای فرش دستباف- دارد، در این سال شاهد حرکت مثبتی در ساماندهی این موضوع مهم نبودیم. برای تشریح بیشتر موضوع به موارد زیر توجه شود:
۱- پنبه که یکی از تولیدات نه چندان قدیمی، ولی درعین حال حائز اهمیت بسیار برای ‏صنعت نساجی و فرش محسوب می­شود، با چالش­های بسیاری مو اجه شده ‏است.
‏سطح زیر کشت پنبه ظرف ‏سال تقریباً نصف شده است (میزان ۳۸۳۵۸ ‏هکتار در سال ۱۹۹۷ به میزان ‏هکتار در سال ‏کاهش یافته است) و یک ‏سوم از میزان تولید در این ده سال کاسته شده است (از ۱۳۷ ‏هزار تن در سال ‏به ۵ ‏هزار تن در سال ‏کاهش یافته است). به غیر از کاهش میزان تولید، نوع پنبه تولیدی در ایران با بسیاری از دستگاه­های جدید نساجی همخوانی ندارد و ‏عملا غیرقابل استفاده است. این امر دلیلی شده است تا صنایع نساجی مجبور شوند نزدیک به ۳ ‏هزار تن پنبه از خارج وارد کنند و در عین حال بیش از ‏هزار تن از پنبه داخلی صادر شود. از هر دوی این مسائل مهم­تر، نداشتن دیدگاه صحیح در زمینه فرآوری وش پنبه به پنبه محلوج و قابل ریسیدن است. این کار که شاید یکی از مهم­ترین مراحل تولید الیاف پنبه است مورد کمترین توجه قرار گرفته به طوری ‏که در بدنه دانشگاهی و تحقیقاتی کشور، هیچ­گونه برنامه اموزشی و پژوهشی ‏برای این مرحله از کار انجام نشده است. یکی از دلایل آن می­تواند سرگشتگی این قسمت از تولید بین وزارت­های جهاد کشاورزی و صنایع باشد. از یک منظر، تولید
‏وش پنبه در مزرعه کاری است که مستقیما کشاورزی محسوب می­شود و از طرف دیگر، تا وش پنبه به صورت الیاف در نیامده ‏باشد به عنوان یک ماده ‏اولیه صنعت ‏نساجی محسوب نمی­شوذ. تبدیل وش پنبه به مواد اولیه ریسندگی در کارخانجات پنبه پاک­کنی صورت می گیرد که امری است بین الامرین، و متولی مشخصی ندارد. بسا که بسیاری از مشکلات الیاف پنبه در این مرحله قابل رفع کردن باشد و یا حتی ممکن است در این مرحله مشکلاتی به مشکلات پنبه اضافه شود. بنابراین لازم است که با بررسی دقیق­تر این مرحله از کار، نسبت به تعریف طرح­های تحقیقاتی، دوره­های آموزش مهارتی و در صورت لزوم سرمایه گذاری و ارتقاء کمی و کیفی کارخانجات پنبه پاک­کنی اقدام شود.
۲- پشم ایرانی یکی از مرغوب­ترین پشم ها برای تولید قالی است. ۵ ‏هزار تن پشم در کل کشور تولید می­شود. این کالای باارزش دارای ویژگی­های برجسته­ای ‏است که متاسفانه مورد غفلت واقع می­شود. تعداد کارخانجات پشم­شویی ایران شاید از تعداد انگشتان دست تجاوز نکند و این تعداد کارخانه فقط می­توانند تا ‏حداکثر ‏درصد از پشم تولیدی را بشویند. مابقی پشم تولید شده به صورت ‏شستشوی خانگی، گرده­شور و یا حتی ناشور مورد ‏مصرف واقع می­شود‏. این عمل علاوه ‏بر آنکه از کیفیت پشم می­کاهد موجب افزایش هزینه رنگرزی و فقدان برق و جلای فرش تولید شده ‏می­شود از سوی دیگر چربی که به الیاف ‏پشم چسبیده ‏است در صورت جداسازی و پالایش دارای ارزش افزوده ‏بالایی است. با شستشوی پشم در واحه­های بزرگ پشم­شویی و استحصال چربی پشم، علاوه بر جلوگیری از آلودگی بسیار زیاد محیط­زیست، درآمد خوبی برای دست­اندرکاران حاصل می­شود و در حقیقت از دور ریختن یک گنج ناپیدا جلوگیری می­شود. در عین حال کیفیت فرش ایرانی که با پشم شسته شده مناسب تولید می­شود افزایش یافته و بهای فرش نیز افزایش خواهد یافت.
۳- براساس آزمایش­ها و تجربیات به­عمل آمده، ابریشم ایرانی هرچند که برای ‏کاربرد در پوشاک نیازمند انجام کارهای تحقیقاتی بیشتر و احیانا اصلاح نژاد است، ولیکن در کاربرد آن برای فرش دستباف، به­عنوان بهترین ابریشم محسوب می­شود. متاسفانه با اتخاذ برخی رویکردهای نامناسب در زمینه تولید ابریشم ایرانی و در کنار آن واردات ابریشم خارجی، این صنعت و رشته کاری رو به افول است. طبیعی است که کاهش روند تولید ابریشم، یاس و ناامیدی در بین محققان ایجاد می­کند و علی­رغم تعداد طرح­های تحقیقاتی قابل­توجهی که در زمینه تولید ابریشم صورت گرفته است، نتایج در خور توجهی دیده نمی­شود. از سوی دیگر، همانند ‏پنبه و پشم، مرحله تولید ابریشم به عنوان فعالیتی کشاورزی و مرحله تولید محصول ابریشمی به عنوان فعالیتی صنعتی محسوب می­شود. مرحله فی­مابین این دو مرحله، ‏یعنی ابریشم­کشی، هم امری صنعتی محسوب       می­شود و هم تکمیل و فرآوری کالای کشاورزی، به این ترتیب علی­رغم ذخیل بودن ذو وزارتخانه در این بخش از تولید ابریشم و کالای ابریشمی در ایران، سامان­دهی مشخصی وجود ندارد و بسیاری از عیوب ابریشم ایران در این مرحله به نخ وارد می­شود. با صرف وقت و ‏بودجه لازم و انجام تحقیقات کاربردی به­راحتی می­توان از این صنعت کارآفرین (زیرا بخش­هایی از کشاورزی نظیر توسعه توتستان­ها و پرکردن اوقات فراغت کشاورزان و ... را به همراه ‏دارد) حمایت به عمل آورد. آشنا نمودن تولیدکنندگان ‏فرش ابریشم با ابریشم ایرانی و تبلیغ و تشویق ایشان به استفاده از ابریشم ایرانی از ‏برنامه­های حمایتی نسبتا ساده از این بخش از تولید الیاف طبیعی در ایران است.
۴- الیاف د‏یگری در ایران وجود دارند که به صورت طبیعی تولید می­شوند و با برنامه­ریزی­های لازم می توان شاهد ارتقاء خوب آنها بود‏. به عنوان مثال کرک بز ایران از مرغوب­ترین کرک­های جهان است که متاسفانه به صورت خام صادر می­شود، در حالی­که ارزش­افزوده بسیار بالایی دارد و با توسعه عبابافی­های ‏سنتی و پوشاک ‏سنتی که د‏ر نایین، یزد‏، کاشان و سایر نقاط ایران جریان د‏اشته و دارد می تواند به یکی از پردرآمدترین بخش­های نساجی تبدیل شود. الیاف آزبست که از بزرگترین معدن خاورمیانه د‏ر منطقه نهبندان استخراج می­شود ‏می­تواند به شرط انجام تحقیقات در زمینه نحوه کارکردن و کاهش صدمات بدنی و سرطان­زایی آن و همچنین صادر نمود‏ن آن، درآمد خوبی نصیب کشور نماید.
‏همچنین استحصان الیاف ساقه­ای از گیاهان موز و شاهدانه که در ایران کشت می­شوند و کاربرد ‏آن به صورت الیاف در فرش د‏ستباف و یا به صورت کامپوزیت ‏در منسوجات عمرانی از هدایای الهی است که مورد توجه قرار نمی­گیرد.
‏در پایان پیشنهاد می­شود علی رغم اینکه سال بین المللی الیاف طبیعی رو به اتمام است و متاسفانه اقدام سازنده­ای در این خصوص در ایران صورت نگرفته است، کمیته­ای متشکل از نمایندگان وزارت جهاد کشاورزی (بخش­های تحقیقاتی پنبه، علوم دامی و ابریشم و موسسه آموزش علمی-کاربردی)، وزارت صنایع (اداره کل نساجی) و وزارت بازرگانی (مرکز ملی فرش ایران) و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تشکیل شود تا با هماهنگی یکدیگر در خصوص برنامه­های آموزشی، تحقیقاتی، ترویجی، تولیدی و سرمایه­گذاری در زمینه الیاف طبیعی اقدام نمایند. 

برای افزایش گستره فام رنگی منسوجات، نیاز است تا رنگرزی با ترکیب دو یا چند ماده رنگزا انجام شود. اما پیش از انجام رنگرزی به صورت مخلوط باید قابلیت و یا عدم امکان ترکیب مواد رنگزا که با معیار درجه سازگاری مطرح می‌شود، مورد بررسی قرار گیرد. با توجه به لزوم تولید فام رنگی متنوع در فرش دستباف و اهمیت سازگاری مواد رنگزا، این پژوهش به بررسی و مطالعه سازگاری مواد رنگزای طبیعی روناس، اسپرک، جاشیر و پوست گردو بر روی نخ پشمی می‌پردازد. بدین منظور ابتدا قابلیت رنگرزی هر یک از مواد رنگزا بر روی نخ پشمی بدون دندانه و دندانه شده با سولفات آلومینیوم به عنوان یکی از شیوه‌های رایج تخمین سازگاری اندازه‌گیری شد. نتایج محاسبه بدین شیوه نشان داد منحنی قابلیت رنگرزی سه ماده رنگزای روناس، اسپرک و جاشیر مشابه یکدیگر می‌باشد. در حالی که قابلیت رنگرزی نخ پشمی با ماده رنگزای پوست گردو در مقایسه با سه ماده رنگزای دیگر متفاوت است. بدین ترتیب تشابه قابلیت رنگرزی سه ماده رنگزای روناس، اسپرک و جاشیر نشان از سازگاری نسبی این مواد رنگزا دارد. در حالی که وجود تفاوت میان منحنی قابلیت رنگرزی پوست گردو بیان‌گر سازگاری پایین این ماده در ترکیب با روناس، اسپرک و جاشیر می‌باشد.
پس از محاسبه قابلیت رنگرزی هر یک از مواد رنگزا، نخ پشمی با ترکیب دو تایی چهار ماده رنگزا با سه نسبت متفاوت رنگرزی شد. سپس درجه سازگاری مواد رنگزا از طریق روابط محاسباتی رایج اندازه‌گیری شد. نتایج محاسبات نشان داد، رنگزای روناس، اسپرک و جاشیر در ترکیب با یکدیگر دارای درجه سازگاری خوب تا عالی می‌باشند. در حالی که ترکیب پوست گردو با هر یک از سه ماده رنگزای دیگر موجب بروز سازگاری پایین با درجه خیلی ضعیف تا ضعیف می‌شود. علاوه بر آن نتایج تحقیقات نشان داد دو عامل غلظت هر یک از مواد رنگزا در حمام مخلوط و استفاده از دندانه بر سازگاری تأثیر داشته و موجب تغییر درجه سازگاری مواد رنگزا می‌شود. به طور کلی نتایج این پژوهش نشان داد، مواد رنگزای روناس، اسپرک و جاشیر دارای سازگاری بالایی در مقایسه با یکدیگر می‌باشند و از قابلیت ترکیب در یک حمام برای رنگرزی نخ پشمی برخوردارند. در حالی که امکان ترکیب سه ماده رنگزای مذکور با پوست گردو به دلیل وجود درجه سازگاری ضعیف وجود ندارد. روش تحقیق این مقاله از نوع کاربردی بوده و شیوه جمع آوری اطلاعات آن کتابخانه‌ای و آزمایشگاهی می‌باشد.