دوفصلنامه علمی گلجام

باغ، فارغ از شکل معمارانۀ آن، یکی از مفاهیم کلیدی در تاریخ هنر ایران از دوران باستان تا عصر اسلامی به شمار می‌آید؛ به‌گونه‌ای که در شکل‌دهی به فرم، مضمون، موضوع و محتوای بسیاری از آثار هنری در هنرهای مختلف، از جمله معماری این سرزمین، نقشی محوری و تعیین‌کننده داشته است. هدف پژوهش حاضر بررسی این مفهوم و جنبه‌های تعیین‌کنندۀ آن در هنر و فرهنگ دورۀ صفوی است. مسئله این است که باغ در جایگاه مفهوم فکری و معرفت‌شناختی چه نقشی در شکل‌گیری بسیاری از جریان‌ها و آثار هنری دورۀ صفوی و به‌ویژه فرش داشته است؟ این تحقیق بر اساس ماهیت و روش از نوع پژوهش‌های تاریخی ـ توصیفی ـ تحلیلی به شمار می‌آید و از روش کتابخانه‌ای برای گردآوری داده‌ها بهره برده است. همچنین برای تحلیل داده‌ها و رسیدن به پاسخ مسئله در این تحقیق از نظریۀ گفتمان میشل فوکو و نظریات لاکلا و موفه به‌عنوان چارچوب نظری استفاده شده است. نتیجۀ پژوهش نیز نشانگر آن است که با توجه به ویژگی‌های تعیین‌کنندگی، نظم‌بخشی و معنادهی، مفهوم باغ در شکل‌دادن فرمی، مفهومی، مضمونی و محتوایی، یک گفتمان معرفت‌شناختی در هنر دورۀ صفوی است؛ بنابراین، می‌توان از باغ به‌عنوان گفتمانی مسلط در هنر و فرش دورۀ صفوی یاد کرد.

در فرهنگ اسلامی « باغ » تجلی عالم بالا است در جلوه صورت. بنابراین فرش و باغ آئینه های عرش است. در این تحقیق، الگوی طراحی قالی های طرح باغی و باغ های ایرانی دوره صفویه و قاجاریه مورد مقایسه تطبیقی قرار می گیرد. هدف از این تحقیق بررسی میانکنش فرم، هندسه و الگوی طراحی باغ و فرش ایرانی می باشد. در این تحقیق تأثیر عناصر غالب و ویژگی هایی از جمله عناصر معماری و طبیعی، نقوش، فرم ها و اصول طراحی، در باغ های "چهلستون" اصفهان،" فین" کاشان، "شاهزاده" ماهان و "جنت" شیراز مورد بررسی قرار گرفته و با ۱۲ نمونه از فرش های طرح باغی مربوط به قرون ۱۶، ۱۷و ۱۸ میلادی مقایسه شده است. نتایج کلی تحقیق بیانگر آن است که باغ بندی و طراحی فرش باغی، دارای برخی اصول مشترک و  الهام بخش و تأثیر گذار بر یکدیگر هستند. الگوی باغسازی در باغ فین با چهلستون و شاهزاده ماهان با باغ جنت شباهت نزدیکی به همدیگر دارند. بر اساس نتایج تحقیق بیشترین شاخص های باغ ایرانی به ترتیب در طراحی باغ فین با ۸۱/۵۰ درصد، چهلستون و شاهزاده ماهان با ۷۴ درصد و جنت با ۶۶/۶۰ درصد نمود پیدا کرده که به ترتیب بیشترین تاثیر را بر الگوی طراحی فرش های طرح باغی داشته اند.  همچنین فرش "باغ بهشت" (قالی شماره ۳) بیشترین و فرش "قالی باغی" (قالی شماره ۱۲) کمترین هماهنگی را با ویژگی‌ها و شاخص های باغ های ایرانی دارد.