دوفصلنامه علمی گلجام

دوره صفویه در تاریخ قالی‌بافی ایران همواره به‌عنوان عصر طلایی این هنر شناخته شده که علاوه بر زیبایی طرح و نقش و رنگ مفاهیم ارزنده‌ای بر پهنای قالی آن نقش بسته است. نقش شیر یکی از آن نقوشی است که در بیشتر قالی‌های صفویه در حالت‌های مختلف نقش بسته است چنانکه در این قالی‌ها هم در مقام صیاد و هم در جایگاه صید به تصویر درآمده است. تکرار و تأکید بر این نقش که در فرهنگ ایرانی و اسلامی و دیدگاه عرفا همواره معانی نمادین مختلف و بعضاً متضادی داشته است این پرسش را مطرح می‌نماید که شیر در قالی‌های صفویه دارای چه مفاهیمی است. از طرفی در اشعار و آرای مولانا نیز شیر مفاهیم متفاوتی دارد. در نظر مولانا شیر نماد حق تعالی و اسماء و صفات وی، نماد قضای الهی، نماد انسان‌های اهل فضیلت، نماد اولیاء، نماد رسول اکرم(ص) و حضرت علی(ع) ، نماد عقل، نماد عشق، نماد اندیشه و حتی نماد نفس اماره است؛ اما در نظر او از شیر، مفهوم انسان و انسان کامل استنباط بیشتر می‌شود. در مطالعه بصری و معنایی نقش شیر در قالی‌های صفویه نیز ارتباط معناداری بین شیر در قالی‌های صفویه و نظر مولانا مشاهده می‌شود. نقش شیر در بیش از ده نمونه از قالی‌های بررسی شده در حالت‌های متفاوت و جایگاه‌های مختلف مشاهده شده که همگی مؤید آن است که شیر بر پهنه قالی در کشاکشی صعب و دشوار نهایتاً به مرکز هستی که همان ترنج قالی باشد می‌رسد و در آن به درجه شیر‌مردی نایل می‌آید. این مفهوم در نظر مولانا نیز انعکاسی روشن دارد. مطالعه انجام شده به‌شیوه اسنادی و بررسی مشاهده موردی نمونه قالی‌‌های دوره صفویه با استفاده از روش تحلیل محتوا و تطبیق نمونه‌ها صورت پذیرفته است. 

انسان از دیرباز به سبب افکار و عقاید جادویی و ابقای حیات با پدیده شکار آشنا بوده و این آشنایی در ادوار گوناگون به اشکال گوناگونی ادامه یافته است. از این‌رو بدیهی است مقوله شکار در هنرهای گوناگون به طرق متنوعی انعکاس یابد. فرش از جمله هنرهایی است که به استناد آثار باقی‌مانده موضوع شکار را پس از عصر صفوی در خود گنجانده است و در این عصر تا درجه رفیع هنری ارتقاء یافته و به کالایی تجملی و اشرافی بدیل گشته است. ماهیت وجود نقش شکار بر فرش در دوره صفویه می‌تواند به دو دلیل عمده و البته کاملاً متفاوت باشد که یکی انعکاس تصویر بزم و جلال شاهانه در شکارگاه‌های درباری و قدرت‌نمایی شاهان بر روی فرش و دیگری بیان مفاهیم اساطیری و عرفانی صید و صیادی است که با تحقیقات انجام شده در فرش‌های صفویه، مفاهیم نمادین همواره بخشی از دلایل وجودی نقوش آن بوده‌ است. از طرفی نقش فرش همواره تجلی‌ای از باغ و بهشت عدن برای ایرانیان بوده است. لذا وجود صحنه شکار در فرش که در نگاه نخست تصویری همراه با خشونت و خونریزی را تداعی می‌نماید چه دلیلی دارد؟ این مقاله با هدف کلی تحلیل این نقش در فرش و دستیابی به پاسخ این پرسش به سرانجام رسیده که نتایج نشان می‌دهد هرچند در برخی نمونه‌ها ارتباط معناداری بین قدرت‌نمایی شاهانه و طرح شکارگاه بر فرش وجود دارد، اما با توجه به تلاش هنرمند طراح در ارائه تصویری ورای تصویر معمولی و زمینی و تلفیق نقش شکار در فرش با عناصری همچون فرشتگان، سیمرغ، اژدها، شیرها و حیواناتی با بال‌های کوچک و تأکید بر نقش گرفت‌و‌گیر و شکار گاو توسط شیر مطمئناً دلیل وجودی این نقش چیزی جز تفریحی شاهانه است که البته هم‌پوشانی‌هایی هم با آن دارد. از موارد کاربرد این تحقیق توجه به نمادشناسی و رمزپردازی طراحی فرش با الهام از عناصر غیر‌تزئینی است که می‌تواند در زمینه مفهوم معنوی فرش نقش مهمی داشته باشد و با دقت در آن طراحی معاصر فرش نیز رنگ و بویی مفهومی‌تر می‌یابد. این مقاله به روش تحلیلی-توصیفی و با روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و مشاهده هشت نمونه از فرش‌های مرتبط با مفهوم شکار متعلق به دوره صفویه انجام شده است.