دوفصلنامه علمی گلجام

قالیچه‌های عرب جنّی، مبین نگرش ویژه خالقان آن است که دست‌بافته‌هایی نادر و اسرارآمیز را در هنر ایران رقم زده‌اند. برای اولین بار در سال ۱۳۷۱ دکتر پرهام نام این طایفه و دست‌بافته‌هایشان را وارد ادبیات فرش ایران نمود. برخلاف ناشناخته بودن این طایفه در منابع مکتوب ادبی و تاریخی ایران، در کتب انساب عرب و تفاسیر قرآنی از طوایف جنّی به تفصیل سخن رفته است. در روند شناخت قومی و اعتقادی این طایفه، ظاهراً باور به جن و گرایش به اسرار و رموز آن یکی از عوامل تأثیرگذار در خلق نگاره‌ها و محتوای قالیچه‌های عرب جنّی بوده است. شناخت طوایف جنّی عرب و باورهایشان، احتمال ارتباط نسبی و بینشی این طایفه مرموز و ناشناخته با آنان، گرایش‌های توتمی خالقان قالیچه‌ها و دست‌یابی به تأثیر تلفیق فرهنگی سه تمدن مهم آسیای غربی، بین‌النهرین، ایران و هند در شکل‌گیری نگاره‌ها، از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش می‌باشند. 

ایل عرب فارس که زیر‌مجموعۀ اتحادیۀ خمسه به‌شمار می‌رود، سنت فرش‌بافی بسیار کهنی دارد. طایفه‌های بافندۀ این ایل که همگی در زیر‌مجموعۀ عرب‌های جَبّاره قرار می‌گیرند، فرهنگ فرش‌بافی فارس باستان را در صدر اسلام فراگرفته و در طول سده‌ها به شیوۀ خویش در آن تحول و دگرگونی ایجاد کرده‌اند. به اقتضای معیشت شبانی و کوچ‌روی، بافت برخی دست‌بافت‌های محفظه‌ای نیز به سنت بافندگی این مردمان راه یافته است. قالی-خورجین رایج‌ترین و مهمترین بافتۀ محفظه‌ای ایل عرب است. این‌گونه دست‌بافت‌ها پرز‌دار و گره‌بافته و از جنس قالی هستند و در دو‌لنگه یا تک‌لنگه و به‌صورت چهارگوش برای حمل بار بافته می‌شوند. هدف این مقاله مطالعۀ ویژگی‌های نقش‌پردازی، رنگ‌آمیزی و بافتار قالی-خورجین‌های ایل عرب فارس بوده است. روش تحقیق به شیوۀ توصیفی-تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات به‌صورت ترکیبی، کتابخانه‌ای و پژوهش میدانی به سرانجام رسیده است. نتایج این پژوهش آشکار ساخت که اسلوب بافت غالب این دست‌بافت‌ها گرۀ متقارن شمارۀ ۳، پودهای دوگانه و شیرازۀ چند‌رنگ است. از طرفی شیوۀ رنگ‌آمیزی تیره اندر تیره که سنت ایل عرب به‌حساب می‌آید در قالی-خورجین‌ها نیز بیش و کم به‌کار رفته است. شیوۀ نقش‌پردازی این بافته‌ها در دو گروه جای می‌گیرد. گروه اول که در آنها اساس نقشه بر نقش‌مایه‌های ریز و درشتی استوار شده که به شیوۀ منظم (شبه‌منظم) یا نامنظم در کنار هم یک طرح را تشکیل داده و شامل دو نقش مرغ و درخت و تمام‌مرغی می‌شود. در مقابل، گروه دوم که در آنها یک نقش کلی و اغلب منتظم بر فضای طراحی حاکم بوده و نقش‌مایه‌ها بر اساس آن چیده می‌شود و پذیرای نقش‌های شهری‌بافت فارس و دیگر مناطق شده است. بافندگان عرب طرح‌هایی مانند چهار‌ماهی، گل سوری، بته‌ای، بازو‌بندی و محرمات را به شیوۀ خویش ایلیاتی کرده و در قالی-خورجین‌ها به‌کار بسته‌اند.

در حوزه­ی قالی­بافی مناطق روستایی و عشایری استان فارس طرح و نقش­های گوناگونی رایج می­باشد. یکی از نمونه طرح های معروف در این منطقه طرح «یک­سرناظم» است که در گذشته  مختص ایل قشقایی و طایفه کشکولی بوده، اما در حال حاضر بافت آن در دیگر مناطق استان فارس نیز رایج شده است. مشخصه­­ی اصلی این طرح و نقش، ساختار کلی و عناصر شاخص آن می­باشد که با تردیدهای بسیاری از سوی پژوهشگران در قالب­های محتوایی مختلفی قرار داده شده است. این طرح و نقش از سمت برخی از پژوهشگران در حوزه قالی­های محرابی و همچنین در قالب درگاهی که به سمت یک باغ گشوده شده، معرفی و مورد مطالعه قرار گرفته است. مساله اصلی و هدف مقاله در راستای سوالات مطرح شده، شناسایی ویژگی­های اصلی طرح یک­سرناظم و یافتن شاخصه­های اصلی این طرح و نقش در قالی های استان فارس و دسترسی به  میزان تغییر این طرح و نقش از دوره قاجار تا زمان حاضر می باشد. این تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی بوده که به شیوه کیفی عناصر شاخص و تشکیل دهنده قالی یک­سر­ناظم را در دو گروه قالی های قدیم و قالی های جدید مورد مطالعه، تجزیه و تحلیل قرار داده است. روش جمع آوری اطلاعات در این تحقیق به دو شیوه کتابخانه­­ای و میدانی می­باشد. بر اساس مطالعات انجام شده 50 نمونه قالی یک­سرناظم به عنوان جامعه آماری گردآوری گردیده است که به شکل هدفمند(غیر تصادفی) و بر اساس فراوانی­های موجود10 نمونه قالی قدیم و 10 نمونه قالی جدید به عنوان جامعه نمونه انتخاب گردیده و مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که ساختارفرمی طرح و نقش و ویژگی­های شاخص شناسایی قالی یک­سر ناظم از دوره قاجار تا کنون دچار تغییراتی در فرم و نیز نگرش به محتوای این طرح گردیده است. این طرح و نقش بر گروه قالی های جدید با تنوع در کلیت ترکیب بندی و سادگی در فرم عناصر ظاهر گردیده و همچنین محل بافت آن از یک محدوده جغرافیایی خارج شده و در بیشتر مناطق استان فارس بافته می شود.

قالی­های عشایری استان فارس یکی از مهم­ترین تولیدات عشایری ایران ضمن برخورداری از پیوندهای فرهنگی و جغرافیایی، نمودی از هویت، فرهنگ، آداب­ و ­رسوم، ادبیات و هنرهای بومی و کاربردی ایلات هستند. در سال­های اخیر نفوذ سلیقه و معیارهای بازار در مؤلفه­های بصری و فنی قالی­های عشایری فارس تأثیرات قابل­توجهی داشته است. مسئله اصلی پژوهش، فاصله­گرفتن قالی­های عشایر فارس از بنیان­های معرفتی و فرهنگی خویش تحت­تأثیر پدیده بازاری­شدن می­باشد. هدف از پژوهش، شناخت عوامل زمینه­ساز تغییرات هویتی و فرهنگی در قالی­های عشایر فارس با هدف فراهم آوردن بستری مناسب برای اتخاذ راهکارهای لازم توسط نهادهای متولی می­باشد. سؤالات پژوهش معطوف به، الف: شناخت عوامل بازاری­شدن و ب: شناخت تبعات بازاری­شدن قالی­های عشایر فارس هستند. پژوهش از نوع کیفی و با نمونه­گیری هدفمند و تحلیل­50 نمونه قالی عشایر فارس به روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از داده­های حاصل از منابع کتابخانه­ای و انجام مصاحبه­های کیفی به انجام رسید. نتایج نشان دادند: در چند دهه اخیر اجرای طرح اصلاحات­­ارضی، اسکان­­اجباری عشایر و جریان آموزش عشایر موجب تغییر در سبک­زندگی و تغییر انگیزه های تولید بافندگان از رویکرد تولید برای خود به تولید با هدف عرضه در بازار گردید. از تبعات بازاری­شدن قالی­های عشایر فارس، رواج تولید قالی با نقشه­های سفارشی، مهجور ماندن نقوش ذهنی بافندگان، نفوذ نقوش غیربومی، اولویت دادن به سلیقه مخاطب و تغییر در شیوه­های تولید نظیر انبوه­بافی هستند که منجر به کم­رنگ شدن مبانی هویتی و اصالت­های بومی و فرهنگی قالی­های تک­نسخه و منحصربه ­فرد عشایر می­شود. این تغییرات تحت ­عنوان بازاری­ شدن مفهوم ­سازی و در نتایج معرفی گردید.