دوفصلنامه علمی گلجام

روی آوردن هنر قالی‌بافی ایران به بافتن تصویر در دوران قاجار، چه از لحاظ شکل و چه از لحاظ مفهوم تحولی اساسی در این هنر ایجاد کرد. این قالیچه‌های تصویری، دیگر برای مفروش کردن زمین پدید نمی‌آمد، بلکه هدف از بافتن آنها استفاده دیداری بود؛ درست همانند یک تصویر. این تصاویر قاموسی هستند از فرهنگ دوران، کاملاً تنیده در زندگی، فرهنگ و اعتقادات مردمان جامعه، که برای فهم عمیق‌تر وجوه همچنان نا‌مکشوف این فرهنگ و جهان‌بینی آن به کار می‌آیند. این مقاله با هدف شناخت و یافتن معانی یکی از این قالیچه‌ها، قالیچه تصویری مریم(س) و مسیح(ع) را مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرار داده و با استفاده از روش شمایل‌شناسی اروین پانوفسکی لایه‌های معنایی این اثر را وا می‌‌کاود. و از این رهگذر به این نتیجه می‌‌رسد که این قالیچه کارکردی شمایلی دارد و در بر‌آوردن اهداف «تعلیمی» و «یادمانی» خود، آموزه‌ها و تعالیم دین اسلام، روایات قرآن کریم، ادبیات عرفانی و هنر ایران را در نظر دارد. همچنین در پایان، این نوشتار در جست‌وجوی کشف معانی عمیق این شمایل، نهفته در لایه‌های زیرین معنایی، و همچنین یافتن «خواست هنری» خلق این تصویر و دلایل فرهنگی بافته‌شدن این قالیچه در دوران قاجار، به اهدافی نذر‌گونه برای برآورده شدن حاجاتی مبنی بر داشتن فرزند و مبتنی بر عقاید عامه در مورد قدرت اعجاز‌آمیز شمایل می‌رسد.

مصور‌سازی داستان‌های شاهنامه از جمله موضوعاتی است که توجه هنرمندان را در دروه‌های مختلف به‌خود جلب کرده است. از جمله این هنرمندان می‌توان طراحان قالی را نام برد. در دوره قاجار تصاویر شاهنامه بر روی فرش‌های تصویری اوج می‌گیرد و داستان‌های حماسی و نبردهای رستم از جمله داستان‌هایی است که بسیار مورد توجه این هنرمندان است و از میان نبردهای رستم، نبرد او با اکوان دیو توجه بیشتری به خود جلب کرده است. در فرشی که به تحلیل آن می‌پردازیم این نبرد در متن قالی درون قاب محرابی قرار گرفته است. سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا تصویر این داستان بر روی قالی هدفی بیش از نمایش یک نبرد داشته که درون قاب محرابی قرار گرفته است و اگر پاسخ به این سؤال مثبت است دلایل استناد به آن چیست؟ برای رسیدن به پاسخی مناسب بر اساس آرای یونگ تلاش بر آن داریم تا ابتدا به معرفی کهن‌الگوها پرداخته و سپس این کهن‌الگوها را از درون فرش مورد نظر بیرون آوریم. در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است برآنیم با توجه به کهن‌الگوی مطرح شده در روان‌شناسی یونگ تحلیلی متفاوت از این فرش ارائه دهیم.