دوفصلنامه علمی گلجام

---

---

---

---

---

---

---

قالی ایران به‌عنوان یکی از جلوه‌های هنر ایرانی به‌علت برخورداری از قابلیت‌های هنر اسلامی، محملی برای تجلی مبانی این هنر بوده است. قالیچه‌های محرابی عصر طلایی هنر قالی‌بافی ایران یعنی دوران صفوی را می‌توان نمونه‌های شاخصی در جلوه‌گری مظاهر این هنر دانست. این قالیچه‌ها اغلب با کارکرد مذهبی و برای ادای فرایض دینی بافته می‌شدند. زمینه این قالیچه‌ها را اغلب خط‌نگاره‌های قرآنی و اسماءالحسنی در هم‌نشینی با نقش‌مایه‌های گیاهی و هندسی پوشانده‌اند. در این پژوهش با تبیین مفهوم تجلی و جایگاه اسماءالحسنی در هنر اسلامی به بررسی و تحلیل شش نمونه از قالیچه‌های محرابی عصر صفوی با تأکید بر تجلی حق‌تعالی در این دست‌بافته‌هاپرداخته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که 1) صورت‌های متنوع تجلی الهی در قالیچه‌های محرابی مستتر هستندو 2)خط‌نگاره‌های به‌کار رفته در قالیچه‌های محرابی عصر صفوی حاوی مفاهیم عرفانی و قرآنی در جهت تقرب بیشتر نمازگزار هستند. تحقیق حاضر با استفاده ازمنابع کتابخانه‌ای و به روش کیفی در گونۀ تحلیلی-توصیفی به انجام رسیده است.

---

برادران عمواوغلی از بنیان‌گذاران و احیاکنندگان قالی‌بافی معاصر در شهر مشهد هستند. قالی‌های ایشان به‌دلیل ویژگی‌های ناب و منحصربه‌فردی که دارد، از بسیاری قالی‌های دیگر متمایز شده است.

نگارنده در این مقاله به بررسی، دسته‌‌بندی و معرفی طرح و نقشۀ بافته‌شده در متن و حاشیۀ قالی‌‌های مختلف ایشان، پرمصرف‌‌ترین نقشه‌‌ها، بیشترین ساختار در طراحی، تناسبات اجزای قالی، نقش‌‌مایه‌های مصرفی و... و مارک‌‌های «عمواوغلی» و «عمواوغلی 110» پرداخته است.

طرح قالی‌های ایشان یا اقتباسی است، مانند طرح‌‌های شیخ‌‌صفی، چلسی و... یا ابداعی است، مانند طرح کوزه‌‌کنانی. در هر دو مورد، تحت تأثیر طرح‌‌های اصیل شمال شرق ایران و سبک هرات است.

در تولیدات ایشان علاوه بر قالی‌‌های بسیار نفیس که اغلب ریزبافت و با نقوشی ظریف و پیچیده هستند، قالی‌های معمولی با طرح‌‌های خلوت، نقوشی درشت و حتی هندسی و کف‌‌ساده با رج‌شمار پایین نیز مشاهده می‌شود که در این نوشتار به‌تمامی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

در ادامۀ مقاله، چند نفر از طراحانی که با برادران عمواوغلی همکاری کرده‌‌اند و به‌گونه‌‌ای در شاخص‌شدن تولیدات ایشان نقش داشته‌اند، مانند استاد طاهرزاده بهزاد، استاد صنعت‌نگار و... معرفی شده‌اند.

---

---

فرش دستباف اصیل سیستان از دیرباز همواره نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم این خطه داشته است. با این وجود مشکلات موجود در حوزه فرش دستباف ایران و به صورت منحصر به فرد معضلات بومی خاص این منطقه، جایگاه این هنر- صنعت ارزشمند را تحت تأثیر قرار داده است. به طوری که امروزه تولید فرش اصیل سیستان به میزان زیادی کاهش یافته و استفاده از نقشه­ ها و طرح­ های دیگر نقاط ایران (تبریز، کاشان و اصفهان) در بافته­ های منطقه رواج یافته است. ادامه این روند می­ تواند در درازمدت به فراموشی و زوال قالی سیستان و الگوها و سنت­ های مرتبط با آن بیانجامد؛ بنابراین مطالعه و بررسی شاخص ­های آسیب­ رسان به جایگاه فرش منطقه به منظور برنامه­ ریزی آتی جهت رفع آن­ها ضروری به نظر می­ رسد؛ که این مسئله به عنوان هدف اصلی پژوهش پیش­رو مدنظر قرار گرفته است.
روش پژوهش ترکیبی و اکتشافی است. ابتدا با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته علل رکود فرش دستباف سیستان از دیدگاه کارشناسان این حوزه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نوزده عامل اصلی اثرگذار در این زمینه شناسایی شده است. سپس با استفاده از عوامل مذکور پرسشنامه­ ای جدید طراحی گردید که در چارچوب طیف لیکرت دیدگاه مردم محلی این حوزه در ارتباط با علل رکود فرش دستباف سیستان مورد بررسی قرار گرفت. در این مرحله آزمون تی تک نمونه برای واکاوری داده­ های پرسش­نامه به کار رفت. نتایج نشان می­ دهد که به ترتیب خشکسالی و نابودی دامپروری، تغییر سبک زندگی و الگوی معیشتی و همین­طور سودآوری پایین محصول نهایی، پر اهمیت­ ترین علل لطمه­ رسان به فرش دستباف اصیل سیستان هستند.
 

---

چکیده
قالی‌های تصویری که در عصر قاجار قابلیت‌های خود را برای انعکاس سویه‌های مختلف تجدد ازجمله مفهوم ملّی‌گرایی نشان داده است در عصر پهلوی هم منعکس‌کنندۀ وجوه دیگری از این مفهوم‌ است. هدف از این پژوهش شناخت وجوه متنوع مفهوم ملّی‌گرایی در قالی‌های تصویری عصر پهلوی است و سؤال اصلی‌ پژوهش آن است که وجوه ملّی‌گرایانۀ منعکس‌شده بر قالی‌های تصویری عصر پهلوی دارای چه مشخصه‌‌ها و دلالت‌‌‌هایی است؟ روش پژوهش، کیفی و از نوع تاریخی‌تطبیقی است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که مفهوم ملّی‌گرایی در پیکره مطالعاتی، متأثر از وجه مرکب سه‌گانه جغرافیایی، باستان‌شناسی و درمانی و نیز وجه انشایی متأثر از اشعار و شعارهای رایج و  همچنین وجه پیشینه‌جویی، در مفاخر و مشاهیر علم و ادب‌ است که در دو وجه اول با مفهوم شاه، سلطنت و گاه مذهب‌ پیوندی مستقیم دارد و وجه پادشاهانه آن برجسته می‌شود و در مفهوم آخر، این پیوند بیشتر مفهومی میهنی به خود‌ می‌گیرد. از دیگر سو، یافته‌‌ها بیانگر ‌تأثیر نهادهای نوین آموزشی و فرهنگی در پیکره مطالعاتی است و مشخص می شود که استفاده از نشان شیر و خورشید به‌عنوان نشانی ملّی‌گرایانه، با توجه زمینه مورد استفاده از آن دارای وجوه هویتی، دولتی و مردمی در قالی‌های تصویری است. از دیگر نتایج این پژوهش وجود ارتباطی پایاپای، بین نقش و کتیبه‌های قالی‌های ملّی‌گرایانه با تحولات عصر پهلوی به‌نحو هم‌زمانی و با تحولات عصر قاجار به شکل درزمانی است. به طور کلی می توان گفت بازشناسی تاریخی ملی گرایی در پیکره مطالعاتی وابسته به درک رابطه در هم تنیده ای است که بین نهاد های نو بنیاد در عصر پهلوی و زمینه های اجتماعی آن وجود داشته است.
 

---