دوفصلنامه علمی گلجام

نقشه و آرایه از ارکان اساسی تولید فرش هستند و فاکتورهای مهم و تعیین­ کننده‌ای برای محاسبه ارزش مادی و غیرمادی یک فرش به حساب می­آیند. تأمین و استفاده از نقشه‌های نوآورانه و تقاضامحور از جمله مسائل مهمی است که بافندگان فرش با آن روبه‌رو هستند و در تولید، بهره ­وری و درآمد آن‌ها تأثیرگذار است. هدف این مطالعه شناخت منابع و شیوه­ های تأمین نقشه فرش ابریشمی برای بافندگان روستایی است. داده­ ها با استفاده از یک روش­شناسی مطالعه موردی از طریق فنون گروه­ های متمرکز، مصاحبه­ های نیمه­ ساختاریافته، نمودارکشی مشارکتی، اسناد و مشاهده گردآوری شدند. مطالعه با 90 خانوار روستایی بافنده فرش ابریشم در 23 روستای شهرستان زنجان و کنشگران بازار در شهرهای زنجان، قم و کاشان انجام شد. بافندگان روستایی به دو شیوهه تولید خویش­فرمایی و کارفرمایی به تولید فرش و دریافت نقشه می ­پرداختند. در شیوه خویش­ فرمایی بافندگان روستایی با دو حلقه واسط شامل واسطه محلی و واسطه شهری به نقشه دسترسی پیدا می‌کردند. دسترسی به نقشه در این روش عمدتاً غیرمستقیم بود و با مراجعه بافندگان به دلال محلی صورت می‌گرفت و دلال محلی نیز به مراکز خرید و فروش فرش ابریشمی در شهر زنجان مراجعه می­ نمود. در دسترسی به نقشه به شیوه کارفرمایی، بافندگان روستایی با سه حلقه واسط شامل واسطه محلی، واسطه شهری و کارفرمایان مواجه بودند. بیشترین مراجعه بافندگان متعلق به مراجعه مستقیم بدون واسطه، به کارفرمایان غیرطراح است. در هر یک از روش­ های نقشه، اتحادیه فرش روستایی به جای ایفای نقش به عنوان یک تشکل حمایت‌کننده از بافندگان روستایی، بیشتر به صورت یک واسطه عمل می‌کند و منافع بافندگان کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

امروزه در ایران می توان انواع مختلفی از نقشه را برای بافت فرش دستباف عرضه کرد. برای مثال از یک طرح، بنا بر نوع کاربرد، انتخاب کارفرما و انتخاب بافنده، می توان به راحتی نقشۀ شطرنجی، نقشۀ عددی و نقشۀ صوتی تهیه کرد. با این توضیح که استفاده از نقشه های صوتی در حال گسترش است و نسل جدید بافندگان برای استفاده از آن رغبت بیشتری از خود نشان می دهند، چراکه نقشۀ صوتی از نظر سهولت کار، سرعت بافت، بهداشت حرفه ای و همچنین در برخی موارد تجاری، از نظر هزینۀ نقشه نسبت به انواع دیگر، مناسب تر است و این در حالی است که نقشه خوان صوتی صرفاً عمل نقشه خوانی را انجام می دهد و تشخیص محل درست گره های خوانده شده کماکان بر عهدۀ بافنده است.
در این تحقیق با طراحی هاف نقشه خوان (دارای شمارۀ ثبت اختراع 88954) و بررسی عملکرد آن، با توجه به امکاناتی که فراهم می کند، مشخص شد که می توان عمل نشان دادن تارها را نیز، توسط دستگاه انجام داد. این کار که در این تحقیق از آن، به جهت سهولت در تشریح، با عنوان «چله یابی» یاد می شود، سرعت بافت را به میزان قابل توجهی، نسبت به انواع دیگر نقشه های فرش دستباف، بالا می برد.
در نقشۀ انتخاب شده برای بررسی و مقایسۀ بین انواع نقشه ها و هاف نقشه خوان، این نتیجه حاصل شده است که برای نقشه خوانی در هاف نقشه خوان به میزان نود درصد زمان کمتری صرف می شود.