دوفصلنامه علمی گلجام

حفظ و نگهداری نقشه های قالی تابع تدوین طرح حفاظتی، مرمتی و علمی مناسب و دقیق آنهاست. مطالعات پژوهشی و فن شناسی درباره نقشه های قالی دو منطقه اصفهان و کرمان با هدف کلی دستبابی به یک طرح جامع و دقیق برای حفظ و مرمت آنها انجام گرفته است. در این پژوهش علاوه بر تفاوتهایی در تکلنیک اجرای نقشه قالی دو منطقه، براساس مشاهده میکروسکوپی نوع الیاف کاغذ نقشه بدون تکیه گاه کرمان از چوب درختان کاج و صنوبر،‌الیاف مقوا و کاغذ نقشه قالی مقوایی کرمان از چوب درختان کاج،‌هملاک سرو خمره ای،‌سرو نوئل و صنوبر و الیاف کاغذ نقشه قالی اصفهان از چوب درختان زبان گنجشک سفید و کاج شناسایی شد. نوع رنگهای به کار رفته در رنگ آمیزی نقشه قالی بدون تکیه گاه کرمان و نقشه قالی اصفهان طبق آنالیز عنصری SEMو طیفFTIR تعیین گردید. بنابراین نوع رنگهای سرمه ای- مشکلی،‌‌آبی ، مشکلی ، قرمر و مرکب مشکی شطرنجی( با دست و چاپی) آلی است و سایر رنگهای به کار رفته از نوع معدنی است . رنگ سفید ترکیبی در نقشه کرمان سفیداب شیخ (سفید سرب) و رنگ سفید و سفید ترکیبی نقشه قالی اصفهان(به جز رنگ آبی روشن) سفیداب روی (سینکا) شناسایی گردید.

فرش ایران از گذشته تا به امروز بر اساس نقشه‌ها و الگوهای مختلفی بافته شده است. بافت فرش‌هایی در ابعاد متناسب با تقسیم‌بندی اصولی در متن و نقوش، نشانه‌ای از حضور محاسباتی اصولی بوده است. خبرگان فرش نیز با کمک مبناها و واحدها یا مقیاس‌های زمان خود به محاسبه اندازه قالی، نقشه و جزئیات عوامل مربوط به آن از جمله اجرت استادکاران می‌پرداختند. با توجه به اینکه پژوهش و مطالعه‌ای در زمینه چگونگی اصول و مبنای محاسبات نقشه و ورق نقشه به‌شکلی جامع و روشمند صورت نگرفته است، در این پژوهش که به‌صورت کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته با نگاهی از گذشته تا به حال و پس از بررسی سیر تحول نقشه فرش، به جایگاه واحدها و مبنا‌های اندازه‌گیری در محاسبات نقشه، ورق نقشه و اُجرت‌دهی استادکار پرداخته شده است. در نتیجه این مطالعه و بررسی وجود نگاه ویژه و دقیقی به فرش و عوامل مربوط به آن آشکار می‌گردد و همچنین خرد، اندیشه و دانشی که در ورای این هنر کاربردی وجود داشته و دارد، پیش رو ما قرار می‌گیرد که احتمالاً انتقال تجربه در این دانش ارزشمند می‌تواند جهت احیای این هنر مؤثر افتد.

گستردگی جغرافیایی تولید قالی در ایران باعث شده است شیوه­ های متنوعی در جهت خوانا کردن طرح ­های سنتی و تبدیل آنها به نقشه ­های قالی به­ کار گرفته شود. امروزه دو شیوه متمایز و فراگیر در تهیه ­نقشه­ قالی­ های شهری ایران به پیشگامی اصفهان و تبریز رایج است. هدف این پژوهش تبیین علل بروز تفاوت در شیوه ­های رنگ و نقطه­ کاری نقشه­ های قالی این مناطق می­باشد. بدین منظور نخست با مقایسه تطبیقی شیوه ­های رنگ و نقطه ­کاری نقشه­ های قالی اصفهان و تبریز، وجوه تفاوت آنها استخراج گردید. سپس دلایل بروز تفاوت­ ها، با تاکید بر عوامل ساختاری و فنی قالی­ های این مناطق مورد مطالعه کیفی قرار گرفت. نتایج نشان دادند، سبک­ های رایج طراحی و تولید در هر منطقه و میزان درک متقابل مجموعه عوامل انسانی درگیر در نظام تولید نسبت به کنش­ های همدیگر، نقش محوری در تغییر شیوه­ های رنگ­بندی و نقطه ­کاری نقشه­ های قالی دارد. ­در شهر اصفهان سنت­ گرایی عوامل تولید قالی و پایبندی آنان نسبت به وضعیت نهادینه شده باعث تداوم استفاده از طرح ­های کلاسیک و سنتی در نقشه ­های قالی و پیرو آن عدم نیاز به ابداع شیوه­ های متنوع شده است. از طرفی گرایش ذاتی و تاریخی به نوآوری و تجدد در بین عوامل تولید قالی تبریز باعث شده است تا طراحان قالی این شهر تمام تلاش خود را در جهت شخصی ­سازی کنش­ ها با گرایش به استفاده از نقوش تزیینی واقع­گرا و گل­ های ترکیبی و فرنگی انجام دهند. از این­ رو بدون تغییر در شیوه ­های سنتی رنگ ­و نقطه، این نقشه­ ها برای اکثریت بافندگان قالی قابل خوانش نخواهند بود. طراحان قالی تبریز برای حل این مشکل و با علمِ به توانمندی بافندگان خبره و باتجربه، اقدام به ابداع شیوه ­ها و تکنیک­ های متنوع جهت خوانا کردن نقشه­ ها نموده ­اند. این پژوهش به لحاظ هدف از نوع پژوهش ­های کاربردی است که با رویکرد کیفی و به صورت توصیفی-تطبیقی به انجام رسیده است.