دوفصلنامه علمی گلجام

هر تمدنی فرهنگ و محصولات فرهنگی خاص خود را که نشانی از هویت آن فرهنگ است، به بار می‌ آورد. تمدن و فرهنگ اصیل اسلامی،‌این هویت را در پیروی از فرمانهای الهی قرار داده است و مسلمانان در اجرای این فرمانها،‌ محصولاتی را به زیبایی تمام(به نماد و نشانه تسلیم) ابداع کرده اند. جانماز،‌یکی از این محصولات هویت بخش است که همواره همراه فرد مسلمان بوده و وجود آن در منزل هر مسلمان از ضروریات شمرده می شود. در جهیزیه عروس، به حکم ضرورت یک یا چند جانمازی نمدی یا دست بافت وجود دارد که دختران ترکمن خود در دوره دوشیزگی آنها را تهیه کرده اند. در این جستار برآنیم با معرفی انواع این جانمازها به نماد ها و نشانه های موجود در نقوش این دستبافته ها بپردازیم. گردآوری اطلاعات این جستار عمدتاً به طریق میدانی انجام پذیرفته و در پایان،‌طبقه بندی روشنی از نمادهای موجود در جانمازها ارایه شده است.

دست‌بافته‌های ایلات و عشایر ایران دارای نقوش گوناگونی است که با توجه به شیوه زندگی، اعمال آیینی و اسطوره‌ای آن مرز و بوم شکل یافته و بیانگر ارزش‌ها و باورهای آن فرهنگ است. بر این اساس نقوش به‌کار رفته در آن‌ها دارای معانی نمادین گوناگونی است که انسان برای بیان نیازها و ارتباطات خویش به آن‌ها پرداخته است. پژوهش حاضر در نظر دارد با معرفی یکی از شاخص‌ترین دست‌بافته‌های قوم ترکمن به‌نام «نمازلیق» که به‌عنوان عنصری کاربردی و هویت‌بخش برای انجام عمل آیینی نماز مورد استفاده قرار می‌گیرد، به جایگاه نماد در یکی از شاخص‌ترین طرح‌های نمازلیق یعنی «کعبه ناقش» بپردازد که تکرار نقش درخت- ستون و پرنده (بر رأس مناره‌ها) است. دستیابی به ریشه و خاستگاه این عناصر نمادین و کشف مفاهیم و معنای آن‌ها در فرهنگ‌های گوناگون و همچنین در شمنیسم که باور گذشته ترکمن‌ها قبل از گرویدن به اسلام بوده است، می‌تواند راهگشای درک حضور این عناصر نمادین در نمازلیق‌های ترکمن گردد.