دوفصلنامه علمی گلجام

در حالی که از دوره تیموریان فرش یا دست‌بافته کامل و سالمی به‌جای نمانده است که گواه و شناساننده نوع طرح و نقش و رنگ فرش‌ها در این دوره زمانی باشد، اما این دستبافته‌ها را می‌توان بر‌اساس گزارش‌های مختلف موجود در کتب تاریخی و سفرنامه‌های سیاحان و همچنین در نسخه‌های مصور شده بررسی کرد. لذا نگاره‌های فراوانی وجود دارد که بازتاب دهنده فرش‌هایی است که به‌نظر می‌رسد در دوره تیموریان بافته شده باشد. این نگاره‌ها در نسخه‌های متعددی برای شاهزادگان و هنر‌پروران تیموری، در کتابخانه سلطنتی با دقت و نظارت عالیه تهیه می‌شده و به کمک این نگاره‌ها امکان بازسازی یک فرش کامل فراهم می‌شود. یکی از این نسخه‌ها، نسخه منحصر به‌فرد شاهنامه‌ای است که به تاریخ ۸۳۳ ه.ق. (۱۴۲۹ م.) در هرات و برای بایسنغر میرزا در کتابخانه سلطنتی تهیه شده و امروز به شاهنامه بایسنغری مشهور است. در مقاله پیش رو، به بررسی و تجزیه و تحلیل شش نگاره از این نسخه که فرش‌هایی در آن دیده می‌شود، پرداخته شده و تلاش می‌گردد طرح، نقش و رنگ این فرش‌ها شناسایی شود.[۱] ماهیت این پژوهش توصیفی و تحلیلی بوده و ضرورت انجام آن آشنایی هنرمندان، طراحان و بازرگانان عرصه فرش با نقشه‌های گذشته و باز‌بافی این نقشه‌ها با نگاه و رویکرد به بازار امروز ایران و جهان است.

در این مقاله، برای شناسایی ویژگی‌های تولید نخ مورد نیاز صنعت نساجی در سده‌های پانزدهم/ نهم تا هفدهم/ یازدهم ۲۲ اثر نگارگری از نگارگران بزرگ آن دوره که در آن‌ها نگاره ریسندگی به کار رفته بود، از منابع مختلف جمع‌آوری پس از بررسی و تطبیق آن‌ها با ویژگی‌ها و خصوصیات فنی موجود از صناعت دست‌ریسی، نسبت به نتیجه‌گیری اقدام گردید. با بررسی این آثار مشخص گردید که ریسندگی از جمله فعالیت‌های متداول سده‌های پانزدهم/ نهم تا هفدهم/ یازدهم بوده است که با استفاده از دوک یا چرخ نخ‌ریسی توسط میان‌سالان، پیران و از کار افتادگان در کنار کارهای روزمره صورت می‌پذیرفته است. نگارگران در آثار خود با دقت و ظرافت قابل ملاحظه‌ای ضمن تصویر کردن اجزای مختلف دوک و چرخ نخ‌ریسی، به منبع تأمین الیاف مورد نیاز برای ریسندگی و تفاوت‌های فنی استفاده از الیاف مختلف برای رشتن آگاهی کامل داشته و آن را در آثار خود به نمایش درآورده‌اند. انواع مختلف دوک و چرخ نخ‌ریسی نیز بسته به موقعیت و فضای اجتماعی موضوع نقاشی، در آثار موجود به کار رفته است. 

آثار و یافته‌های دوره تمدن و هنر اسلامی بر سطوح مختلف از جمله چوب، لوح سنگی، گچ‌بری، پارچه، گلیم، جاجیم یا قالی و قالیچه به اشکال مختلف هندسی یا منحنی و با نمادها و نشانه‌هایی از دل طبیعت یا برگرفته از الهامی عمیق و حسی معنوی، طراحی و اجرا شده‌اند. هنر طراحی نقشه فرش و مهارت بافت فرش که با صنعت موجود و صنایع دستی از یک سو و تلفیق با معیارها و شاخص‌های طبیعی و تجسمی از سویی دیگر عجین شده‌اند، رمز ارتباط هنرمند با محیط اطراف خود و حتی طرز فکر و باورهای دینی و آیینی وی، همراه با نوآوری بوده است. تمرکز عمده این تحقیق بر آن دسته‌ی از فرش‌های ایرانی است که طرح یا نقشه‌اش به صورت محراب بر سجاده یا فرشی مزین به طرح و نقشه محرابی استوار می‌باشد. در این مقاله تحقیقی با اشاره به فرش‌های محرابی و سجاده‌ها سعی شده است تا با استفاده از منابع، ابتدا مضمون‌های رایج از جمله وجود «طاق محراب» و «دروازه» در فرهنگ و هنر دوره اسلامی مورد توجه قرار گیرد؛ سپس نتایج حاصل با توجه به آثار نگارگری و سابقه پیدایش این گونه فرش‌ها بررسی و همراه با معرفی چند اثر در این باب ارائه گردد. در ادامه به نمونه‌های اولیه موجود که در آن‌ها از نقوش گل، گیاه و مرغ استفاده شده و سپس به دو نماد رایج در فرش‌ها، یعنی «قندیل» و «سرو» به طور اختصار پرداخته و چند ویژگی این فرش‌ها تحلیل و معرفی می‌شود. 

یکی از دوره‌های شکوفایی صنعت قالی ایران و گسترش بازرگانی آن به عصر صفوی و به‌خصوص قرن‌های دهم و یازدهم هجری قمری مربوط می‌شود. توجه بیشتر حکومت به‌ مقوله هنر و هنرمندان و گسترش امکانات از یک‌سو، و توجه و رغبت سایر استادان هنر از جمله تذهیب‌کاران و نگارگران به طراحی‌های زیبا و دقیق قالی در کنار پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر، باعث شد که قالی‌بافی در آن زمان در زمینه هنر و صنعت، مقامی ویژه پیدا کند. حال سؤال اصلی پژوهش این است که طراحان قالی ایران در مناطق جغرافیایی مختلف و در زمان‌های گوناگون و در بافته‌های متنوع چه کسانی بودند؟ و منبع اصلی الهام هنرمندان قالی در طراحی آن دوره چه بوده است؟ فرضیه اصلی این است که نگارگران بزرگ برخی از قالی‌های عصر صفوی را طراحی می‌کردند. با توجه به گستره موضوع، در این مقاله به روش تطبیقی دو نمونه از قالی‌هایی که از آن دوره باقی مانده‌اند با نگاره‌های همان دوره مورد مطالعه گرفت. با بررسی آثار هنری به‌جا مانده از آن دوره، مشاهده می‌شود که اکثر هنرها، از جمله هنرهای سنتی و معماری، با یکدیگر قرابت نزدیکی داشتند که نشان‌دهنده مدیریت هنری واحد در نظام فرهنگی آن عصر بود و این مسئولیت به‌عهده نگارگران و معماران برجسته نهاده شده بود. توجه به مطابقت نگاره‌ها با نقش‌مایه‌های قالی در همان دوره نشان می‌دهد به احتمال زیاد نگارگران بزرگی از جمله کمال‌الدین بهزاد، آقامیرک اصفهانی و سلطان‌محمد عراقی و... در طراحی برخی از این قالی‌ها دست داشته‌اند و قالی‌های نفیسی برای دربار صفوی مستقیماً زیر نظر این استادان بافته شده است. و از طرف دیگر با تربیت طراحان قالی که این طراحان ادامه دهنده شیوه استادان خود بودند، به‌نوعی تأثیر غیرمستقیمی بر تحول نقش‌مایه‌های قالی در عرصه تولید و صادرات داشته‌اند. به‌طوری که طراحان قالی در مراکز تولیدی از آثار و طراحی‌های این استادان الهام می‌گرفتند.

در اثر گسترش روابط گورکانیان هند با پادشاهان صفوی، تأثیرات مختلفی از هنر ایران در هنر هند قابل بررسی است. این تأثیرات در حوزه هنر نگارگری، فرش، معماری و هنرهای وابسته به آن‌ها فراوان است. بسیاری از طرح‌ها و نقشه‌ها در حوزه فرش از طریق هنر نگارگری ایران در قلمرو گورکانیان هند رواج یافت. هنرمندان نگارگر فراوانی به‌ویژه از زمان شاه طهماسب از دربار صفویان به هندوستان کوچیدند و آثار بسیاری برای ایشان تولید و شاگردان فراوانی تربیت نمودند. از این‌رو هدف این مقاله ریشه‌یابی و تطبیق طرح و نقشه فرش‌های صفوی در نگاره‌های گورکانیان هند است. از این رو سؤال‌های اصلی این مقاله عبارتند از: (۱) علت بازتاب نقش فرش‌های ایرانی در نگاره‌های دوره گورکانیان چیست؟؛ (۲) نقوش فرش‌های ایرانی بازتاب یافته در نگاره‌های مذکور کدامند؟ روش تحقیق در این مقاله، روش توصیفی- تحلیلی و روش جمع‌آوری اطلاعات آن کتابخانه‌ای است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که علت بازتاب نقش فرش‌های ایرانی در نگاره‌های گورکانیان هند، علاقه‌مندی پادشاهان مغولی هند به هنر و روابط حسنه با حکومت صفوی از یک‌سو و مهاجرت هنرمندان ایرانی در عهد شاه طهماسب و بهره‌برداری از ایشان در سال‌های مذکور از سوی است. اگرچه نقوش فرش‌های بازتاب یافته در نگاره‌های هندی نیز تحت تأثیر هنرمندان ایرانی است که البته بومی کردن عناصر گیاهی در نقشه فرش‌ها از شیوه تجریدی به طبیعی، به‌دست هنرمندان هندی انجام پذیرفته است.