دوفصلنامه علمی گلجام

---

---

برادران عمواوغلی از بنیان‌گذاران و احیاکنندگان قالی‌بافی معاصر در شهر مشهد هستند. قالی‌های ایشان به‌دلیل ویژگی‌های ناب و منحصربه‌فردی که دارد، از بسیاری قالی‌های دیگر متمایز شده است.

نگارنده در این مقاله به بررسی، دسته‌‌بندی و معرفی طرح و نقشۀ بافته‌شده در متن و حاشیۀ قالی‌‌های مختلف ایشان، پرمصرف‌‌ترین نقشه‌‌ها، بیشترین ساختار در طراحی، تناسبات اجزای قالی، نقش‌‌مایه‌های مصرفی و... و مارک‌‌های «عمواوغلی» و «عمواوغلی 110» پرداخته است.

طرح قالی‌های ایشان یا اقتباسی است، مانند طرح‌‌های شیخ‌‌صفی، چلسی و... یا ابداعی است، مانند طرح کوزه‌‌کنانی. در هر دو مورد، تحت تأثیر طرح‌‌های اصیل شمال شرق ایران و سبک هرات است.

در تولیدات ایشان علاوه بر قالی‌‌های بسیار نفیس که اغلب ریزبافت و با نقوشی ظریف و پیچیده هستند، قالی‌های معمولی با طرح‌‌های خلوت، نقوشی درشت و حتی هندسی و کف‌‌ساده با رج‌شمار پایین نیز مشاهده می‌شود که در این نوشتار به‌تمامی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

در ادامۀ مقاله، چند نفر از طراحانی که با برادران عمواوغلی همکاری کرده‌‌اند و به‌گونه‌‌ای در شاخص‌شدن تولیدات ایشان نقش داشته‌اند، مانند استاد طاهرزاده بهزاد، استاد صنعت‌نگار و... معرفی شده‌اند.

---

چکیده
با ورود اسلام و هم­زمان با ایجاد محدودیت­هایی در به­کار بردن نقش جانوران و انسان، هنرمندان جهان اسلام به ابداع نقش­ها و شیوه­های مختلف تزئین در هنرهای مختلف دست زدند، از جملۀ این عناصر استفاده از اقلام مختلف خوشنویسی در تزئین آثار بود و قالی نیز چنان­که شواهد نشان می­دهد از همان ابتدا از این عنصر تزئینی بهرۀ فراوان برده است.
پژوهش حاضر با بررسی نمونه­های جمع­آوری شده به صورت میدانی و کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی به بررسی جایگاه اقلام مختلف خوشنویسی در قالی و همچنین، عوامل تأثیرگذار بر میزان کیفیت و اجرای دقیق هندسۀ خط انجام پذیرفته است. ازآنجا که قالی در مقایسه با هنرهای دیگر دارای محدودیت­های تکنیکی و اجرایی بیشتری به خصوص در ارائۀ طرح می­باشد، این پژوهش با فرض بر تأثیر محدودیت­های تکنیکی، به عنوانِ عامل اصلی و مانع، در اجرای حروف در نهایت کمال و زیبایی، و همچنین استفاده از خط به عنوان عنصری فرعی، که خود باعث عدم توجه کافی به اجرای درست آن می­شود، به بررسی نمونه­های مختلف در طول تاریخ قالی بافی تا دوران قاجار پرداخته است. آنچه که در نهایت مشخص گردید علاوه بر محدو­دیت­های تکنیکی در برخی موارد خطاهای انسانی و بی­توجهی و کم­دقتی عوامل دخیل در اجرای طرح قالی، از طراحی گرفته تا بافت، جزو عوامل مؤثر در به­وجود آمدن بی­نظمی و عدم زیبایی خطوط و کتیبه­های به­کار رفته در قالی بوده­اند. از میان اقلام مختلف، خط نستعلیق تنها خطی بود که هندسه و زیبایی آن در قالی، چه از نظر محدودیت­های تکنیکی و چه از نظر کوچک­ترین بذل ­توجه در اجرای درست حروف، بیشترین آسیب را دیده است.