انجمن علمی فرش ایران- سعید رونقیان تبریزی
نیاز ها و انگیزه ها

حذف تصاویر و رنگ‌ها  | تاریخ ارسال: 1392/12/19 | 

نیاز ها و انگیزه ها

آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


گزیده ای از این مقاله در شماره چهارم دوماهنامه طره منتشر شده است

تحقیق و نگارش: سعید رونقیان تبریزی


از آنجا که فرش حاصل فعل بشری است ، برای تعریف ، توضیح و تبیین آن در ابعاد گوناگون ، ناگزیرباید مقدمه ای ارائه شود .

 بر اهل خرد پوشیده نیست که هیچ اقدام ارادی و آگاهانه بشری بدون وجود انگیزه ، قابلیت بروز و فعلیت نداشته وبه عبارت دیگر هر عمل فردی یا جمعی که ناشی  از طرح وبرنامه ای باشد ،  حاکی از وجود انگیزه لازم وکافی برای وقوع آن در ساحت نظر و عرصه عمل است .

البته گاهی یک انگیزه می تواند منشا یک یا چند فعل فرهنگی ، اقتصادی یا اجتماعی شود .

مثلا : فردی با انگیزه خیر انسانی مدرسه ای بنا می کند ، این انگیزه واحد ، منشاء افعال ذیل می گردد:

الف : ایجاد اشتغال برای فرد یا افرادی

ب : با سواد شدن عده ای

پ : بجا گزاردن نام نیک

و..... 

 همینطور یک فعل نیزشاید انگیزه های چند گانه داشته باشد .

مثلا : فردی پزشک می شود ، این عمل می تواند چند انگیزه داشته باشد :

 الف : خدمت به همنوعان 

ب : ار ضاء نیاز اقتصادی

پ : دستیابی به جایگاه مناسب اجتماعی

و.......   

و مثال های متعددی دیگری می توان در این زمینه ارائه نمود .

البته شقّ سومی ازاعمال نیز وجود دارند که خارج ازچارچوب انگیزه ارادی وآگاهانه بوقوع می پیوندند ، که صرفنظرازعواقب ، عوارض و نتایج ، مثبت یا منفی آنها ، این دسته ازاعمال را باید اتفاق یا تصادف نامید  .

مثلا : فردی در خواب شیء را بشکند ، به جهت فقدان انگیزه و اراده ، این یک اتفاق با نتیجه منفی است .

و یا ، مثلا : فردی هسته میوه ای را به زمین اندازد و تبدیل به درختی مفید برای خود یا دیگران شود ، این نیز یک اتفاق با نتیجه مثبت است .

با عنایت به مقدمه فوق ، اینک چنانچه  بخواهیم  فرش را به  عنوان  یک  فعل  بشری در چهارچوب این تعاریف  تبیین ، ومختصات و ویژه گی های کاربردی آن را احصاء نماییم ، باید گفت : به جهت آنکه فرش دستباف فارغ ازنوع ، جنس و ابعاد آن ، حاصل یک فعل ارادی فردی یا گروهی می باشد ، قطعا ناشی ازیک انگیزه است . و به عبارت دیگر" فرش دستباف نتیجه مثبتی از یک فعل ارادی با انگیزه ای مشخص است" .

از اینروی لازم است قبل از هر سخنی  ، نخست آن انگیزه مبنایی که موجب  وقوع فعلی ارادی برای تولید فرش است ، از منظر کاربردی تعریف شود ، تا در پرتو آن  ، در مسیر کنکاش خود به  بیراهه نرویم .

انگیزه تولید فرش :

اینکه علت موضوعی و مصداقی اولیه برای پیدایش فرش چه بوده  و اولین فرش دقیقا با چه شکل وشمایلی  پا به عرصه وجود نهاده است  ، به جهت فقدان منابع  مستند و مستدل در باره گذشته دور فرش  ، موضوعی مبهم و شاید برای همیشه لا ینحل باشد ، و بدین سبب در این مورد چاره ای جز مدارا با حدس و گمان ها  نیست .

 اما در مورد انگیزه تولید اولین فرش ، می توان با استناد به انگیزه ها و نیاز ها ی امروزین به سراغ  یافته ها و بازمانده های مکتوب و مصنوع  تاریخی رفته و با رمز گشایی ازآن شواهد تاریخی به حدسیاتی مستدل و معقول در زمینه انگیزه های اولیه تولید فرش دست یافت ، زیرا همان گونه که امروزه اشکال مختلفی از" نیاز" اعم از اقتصادی ، مصرفی ، هنر ی ، ویا حتی سرگرمی ، انگیزه ای قوی و منطقی برای تولید فرش می باشند ، بی شک درگذشته نیز همین عوامل و آثار ناشی از آنها در این مورد ساری و جاری بوده است.

از اینروی به استناد مطالب پیش گفته وبا مدل سازی منطقی و معقول ازشواهد تاریخی اعم از فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی ، این نتیجه حاصل می شود که :

"  نیاز، اعم از انواع آن ، انگیزه قطعی پیدایش فرش از ابتدا تا کنون بوده و این انگیزه درهمه ادوار تاریخی فرش از گذشته تا حال ، همراه و همگام فرش بوده است".

البته بدیهی است که تغییر نیازها نسبت به کاربری فرش در دوران مختلف ، امراجتناب ناپذیری بوده که موجب پیدایش انگیزه های متفاوتی گردیده و به تبع آن فرش های متفاوتی در جهت رفع نیازهای جدید در ادوار مختلف پا به عرصه وجود نهاده اند ،  بطور مثال می توان به موارد ذیل اشاره نمود :

 

_فرش های محرابی  


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران

این دسته از فرش ها پس از آغاز دوران اسلام  در پی ایجاد نیاز برای آرایش محیط محراب مساجد مسلمانان در انواع و ابعاد گوناگون وارد عرصه فرش شد ه است که اکثرا در سایز قالیچه می باشند و تقریبا در اکثر مناطق جغرافیایی بافت فرش ایران نوعی از این قالیچه های محرابی تولید شده است .

البته لازم به ذکر است که عموما به اشتباه نوعی از فرش هایی را که طرح یک طرفه ای دارند بنام فرش محرابی می خوانند که عبارتی غلط بوده و نام وعنوان صحیح برای آن فرش ها "طرح طاقی" یا "طرح شبستان "است . این فرش ها که قبل از دوران اسلامی نیز متداول بوده است معمولا با نقش لَنتَر( چراغ آویز) یا گلدانی تزئین شده اند.


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


_ فرش های سجّاده یا جا نمازی


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


این فرش ها در دوران اسلامی بعنوان جا نماز ، برای استفاده پیشنماز در گودال محراب تولید شده اند. والبته در سایر مصلی ها و حتی خانه ها نیز مورد استفاده می باشند. سجاده ها علاوه بر فرش های پرز دار در سایر بافته های بی پرز نیز تولید شده اند.

_ فرش های پرده ای دو رویه و تک رویه


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


این گونه فرش ها اکثرا در بارگاه ائمه ومشایخ ، و کاخ های سلطنتی عمدتا بصورت تشریفاتی مورد استفاده بوده و درمواردی نیزخانه اعیان و اشراف را مزین می نموده اند . علاوه بر سایر کلکسیونها ، نمونه های زیبایی از این پرده ها در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود .

_ فرش های تصویری


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


فرشهای تصویری سرفصل جدیدی بود که تقریبا بعد از دوران تکمیل و پخته تر شدن طراحی فرش از نگارگری به عرصه فرش ایران سرایت نمود و اکثرا حاوی تصاویر شاهان و امراء و اشراف و بزرگان و شخصیت های ملی و مذهبی بوده و گاه نقشی ازبرهه های حساس تاریخی و یا تصویری بر گرفته از افسانه ای ملی یا فرهنگ فولکلور بر آنها نقش بست وعلاوه بر آن پیامبران و ائمه و صلحا و عرفا و احوالات مربوط به آن ها نیز در طول زمان سوژه هایی قوی برای این فرش ها بوده اند که نمونه های هنری و زیبایی از آنها موجود است و در این راستا امروزه نیز تصاویر شخصی افراد عادی ، هنرمندان و دیگر شخصیت های سیاسی یا اجتماعی بنوعی موضوع این فرش هاست.

_ فرش های روزینی و جل اسب


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


به سبب آنکه در دوران گذشته انواع چها رپایان وسیله ای ارزشمند برای حمل و نقل افراد و کالاها بوده اند ، از اینروی جل و روزینی نیز همواره بعنوان وسیله ای مهم برای زیبا و راحت سازی بخشی از یراق آلات این چهار پایان مورد توجه ویژه بوده است ، خصوصا آنکه این چهار پایان علی الخصوص اسب ها علاوه بر حمل ونقل وحضور موثر در رزمگا ه ها و چاپارخانه ها ، نقشی فراتر داشته و وسیله ای برای تفاخر و تظاهر شاهان و بزرگان بودند ، لذا به تبع آن آرایش ظاهری آن ها نیز اهمیتی دوچندان داشته وهمین نیاز همواره موجب انگیزه هایی قوی برای تولید جل اسب ها و روزینی های هنری و زیبایی برای استفاده  و آراستن اسب ها بوده است که نشان آنها را درنگاره های مینیاتوری می توان بوضوح  مشاهده نمود (عکس شماره 8 ) و موارد نادربجا مانده از این جل ها و روزینی ها بعنوان شواهدی تاریخی بر این مدعا ،  امروزه  زینت بخش موزه ها و گالری ها در اقصی نقاط جهانند.

_فرش های درباری


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


از دورانی که تاریخ بطور مکتوب ضبط وثبت نموده است همواره شرحی از فرش های بسیار نفیس و گرانقیمت نقل شده است که زینت بخش دربارها و بارگاه ها ، و موجب فخر سلاطین و شاهان بوده اند ، فرش هایی همانند بهارستان و باغ بهشت و امثالهم که مع الاسف تنها یادگار بجا مانده از آنها سطوری در میان کتب و نوشته جات تاریخی است ، لکن خوشبختانه وجود نمونه هایی از قالی های بسیار نفیس  دوران صفوی ونمونه های بعد از آن تا به امروزه موید این واقعیت است که قالی های درباری بعنوان بخشی مستقل و مکمّل ، همواره درعرصه فرش ایران حضور داشته وآئینه ای تمام نمای ازهنرطرح ونقش و صنعت قالی بافی ایران بوده اند که مشخصات بارزآنها درگذشته زرین وابریشمین وگاه حتی مرصع بودن و زینت یافته به ابیاتی ازاشعار شعرای نامی بوده که درسایزهای بزرگ  وغیر معمول با بهترین مواد و مصالح وزیبا ترین طرح ها به جهت ارضاء نیاز بخشی ازجامعه تولید شده اند. این بخش ازفرش های نفیس امروزه هرچند تعلق خود را ازعنوان درباری بریده اند لکن هنوز هر چند بطور معدود و محدود تحت عنوان فرش های نفیس هنوز جایگاه خود را درعرصه تولید وعرضه حفظ نموده و نیازعلاقمندان را ارضاء می سازد.

_فرش های شکارگاهی  


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


علاقه ذاتی و غریزی به طبیعت و زیبائی های آن با تمام اجزا وعناصرش از دیر باز بعنوان مرجعی برای لذایذ سمعی وبصری انسان بوده که همواره در بهره جویی از آن به انواع ابزارها تمسک جسته است  ، علاوه بر سایر ابزارها ، نگاره ها و نگارگری بعنوان یکی ازبهترین و کاربردی ترین ابزارهای مناسب دراین زمینه همواره نقش بسزایی را ایفا نموده است که در آثار بجا مانده از نگارگری های دوران گذشته و محصولات هنری ناشی ازآنها مضاف بر نقش ابزاری میتوان آثار شوق وعلاقه وافر در جهت ماندگار سازی طبیعت را بوضوح مشاهده نمود  ولاجرم همین نکته انگیزه  مناسبی برای تولید فرش های شکارگاهی در راستای ماندگار سازی زیبائیهای  طبیعت از جانب طراحان و تولید کنندگان فرش بوده است تا بدان سبب در جهت ارضاء نیاز زیبایی خواهی طبیعی ، همواره بخشی از زیبائی های طبیعت بشکل مینیاتوری در دسترس و منظر دید علاقمندان باشد.  

_فرش های زیر خاکی  


نیاز ها و انگیزه ها
آسیب شناسی هنجاری فرش دستباف ایران


در پی آگاهی روز افزون نسبت به گذشته تاریخی وابراز حس علاقه مندی نسبت به فرهنگ ومصنوعات آن ، توجه طراحان و تولید کنندگان فرش به این نیاز جدید جلب شده واقدام به شناسائی اجسام شاخص فرهنگی وهنری تاریخی موجود در موزه ها و گالری ها نمودند و سپس نمایه هایی ازآنها را با ترکیب و تلفبقی ماهرانه و هنرمندانه با سایر نگاره ها در طرح هاو نقش ها بکار گرفته و در پی ارضاء این نیاز هنری ، عنوان جدید فرش های مصطلح به زیر خاکی را به عناوین فرش ایران افزودند.

البته فرش هایی که در طول ادوار گذشته با پیدایش نیازهای جدید وارد عرصه فرش ایران شده اند به همین موارد محدود نبوده و می توان موارد متعدد دیگری همانند فرشهای برجسته ، فرش های حجمی ، تابلو فرش ها وغیره  را بر آنها افزود ، لکن چون غرض ازاین مقاله مقصود دیگریست  بسط کلام در این باب بیش از این موجب اطاله کلام و مقاله را از مقصود اصلی دور خواهد نمود .  

تا بدینجا با عنایت به مطالب فوق روشن گردید که : نیاز و انگیزه دو رکن اساسی وجود ، قوام ودوام فرش بوده و حیات اقتصادی یا هنری فرش بدون وجود این دو رکن  منتفی است .

لذا اینک می توان در چهار چوب  این دو رکن اساسی به تجزیه وتحلیل اوضاع  کنونی فرش ایران پرداخت تا با ترسیم تصویری روشن از عوامل  مثبت و منفی آن  به درکی صحیح ومطابق با واقعیت ها دست یافت .

 برای تحقق این هدف نخست باید  به 4 سئوال اساسی ذیل پاسخهایی ولو موجز ومختصر ارائه گردد :

1 _ آیا در حال حاضرانگیزه های جدیدی برای تولید فرش وجود دارد؟

همانگونه که بیان شد در گذشته با ظهور و بروز نیازهای نو ، انگیزه های جدیدی پدیدار و موجب پیدایش انواعی از فرش ها  شده اند که تداوم آن در گرو نوسازی و نوزایی نیازها و انگیزه هاست ، لکن مع الاسف باید اذعان نمود که به جهت ورود جایگزین های صنعتی  و ارضاء بسیاری از نیازها بواسطه آنها  ، و به تبع آن کمرنگ شدن مناظر دیداری فرش دستباف درمیان عموم جامعه ، کم کم شاهد تغییر محتوایی نیازها در میان نسل جدید می باشیم  که هر روز فاصله آنها با معانی معنوی و مفاهیم هنری فرش دستباف بیش از پیش می گردد و  البته دست اندرکاران هنر وصنعت فرش دستباف نیز در این زمینه به جهت عدم داشتن آگاهی های کافی و به تبع آن عدم آگاهی بخشی لازم ، بنوبه خود در زمینه این مقصرند.

2 _ آیا حلقه های مواد خام ، طرح و نقش ، عوامل محیطی و انسانی تولید و بازار مصرف  از لحاظ نظری و عملی پیوستگی لازم را دارند؟

هرچند پاسخ به این سئوال بحث مفصل اقتصادی ، اجتماعی و فنی می طلبد لکن به مقتضای حال به همین کوتاه سخن بسنده می کنیم که متاسفانه به دلیل نا هماهنگی های نهادی و نهادینه شده هیچکدام از عوامل مذکور دخیل در فرش دستباف ، هیچ نوع ارتباط منطقی و معقول با هم نداشته و تحت هیچ مدیریت منسجمی عمل نمی نمایند ، خصوصا در سه دهه اخیر این امر شدت و غلظت بیشتری یافته و هر کس ساز خود را می زند و راه خویش می رود ، هیچ شناخت آماری صحیح و روشنی از نیازها ، تولید و مصرف ،از نظر کمی و کیفی وجود ندارد ، هیچ مجرای مورد اعتمادی برای تامین مواد اولیه دردسترس نیست ، هیچ نهاد و مرجع رسمی علمی برای نظارت بر تولید و طرح و نقش ها نیست ، شرایط مطلوبی برای فراهم سازی عوامل محیطی و انسانی ممکن نیست و..... که البته بیشتر و بهتر از هر کلام و دلیلی اوضاع کنونی فرش دستباف شاهد زنده ای براین مدعاست .

3 _ آیا در عرصه فرش دستباف توان و شرایط بازارسازی و بازار یابی درجهت ایجاد انگیزه برای تولیدات منطبق با تغییرات فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی عصر حاضر را داریم؟

موارد منفی موجود در عرصه فرش دستباف که در پاسخ های پیشین بدانها اشاره شد ، توان بازارسازی و بازار یابی را برای عوامل فرش دستباف ایران تضعیف و شرایط را بر آنها سخت نموده  است بگونه ایکه در سه دهه اخیر توان عوامل اجرائی فرش دستباف ایران در برانگیختن انگیزه ها روز بروز تحلیل رفته ومنجر به این نتیجه شده است که امروزه فرش دستباف ایران قادر به همراهی و همپایی با تغییرات فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی عصر حاضر نمی باشد . چرا که وقتی در هنگامه لازم ، به توازن و تعامل میان عوامل سنتی و صنعتی بها لازم داده نشد و در مقابل ورود ابزارها ی عصرصنعتی همانند کامپیوتر و غیره به عرصه فرش برخوردهای انفعالی ، متعصبانه وکور صورت گرفت ، فرش دستباف موقعیت ایجاد ظرفیت های تازه برای تداوم حرکت در مسیر گذشته با ابزارهای جدید و نگاه نو را از دست داد.و از اینروی امروزه نباید انتظار داشت  دنیای صنعتی با فرش دستباف براحتی مدارا کند.

و سئوال آخر اینکه :

 4 _آیا فرش دستباف بعنوان یک محصول دوران اقتصاد سنتی ، پتانسیل لازم برای پایداری و پویایی در عصر صنعتی را دارد ؟

چنانچه بخواهیم صرفا با معادلات اقتصادی به این پرسش پاسخی دهیم قطعا نتیجه منفی خواهد بود ، ولی خوشبختانه هرچند که فرش دستباف محصول اقتصاد سنتی بحساب می آید ، اما برخورداری ازپیشینه قوی تاریخی وویژه گی های خاص هنری وفرهنگی که حتی درفرش های دستباف معمولی نیز جنبه های مصرفی و اقتصادی آن را تحت تاثیرقرارداده ، حسابفرش دستباف را ازسایرمحصولات اقتصادی سنتی که درعصرصنعتی محکوم به فنا هستند ، جدا می سازد.

پایان سخن آنکه :

از منظر آسیب شناسی ، ظهوروتداوم حضورمجموعه هنجارهای منفی مذکوردرعرصه فرش دستباف و پیامدهای فرهنگی ،اجتماعی ، واقتصادی آن ها ، موجب تغییرات فرمی ومحتوایی  نیازها و انگیزه ها در تولید و مصرف شده و آن ها را از مسیر معقول وتاریخی فرش دستباف به بیراهه کشانده است ، که نتیجه نا میمون این امر، ازسویی درعدم رغبت عمومی و بی اشتهائی بازار مصرف ، و از جانب دیگر در نحیف شدن همه جانبه پیکره تولید فرش دستباف کاملا هویداست .

درنتیجه :

جمع بندی  نتایج حاصله ازمجموع کلام فوق ، بروشنی معین می کند که با توجه به فرا گیری وپیچده گی معضلات ، یگانه امید و تنها راه برای پایداری و پویایی فرش دستباف ، بکارگیری خلاقیت ها در جهت باز آفرینی علایق گذشته با استفاده از مزایا و ویژه گی های هنری و فرهنگی آن و توان اقتصادی سازی آن مزیت ها درپرتو بهره وری از تکنولوژی های پیشرفته و مدرن است   .


سعید رونقیان تبریزی

            ronaghian@gmail.com                                                                                   

نشانی مطلب در وبگاه انجمن علمی فرش ایران:
http://icsa.ir/find-1.123.364.fa.html
برگشت به اصل مطلب