انجمن علمی فرش ایران

رنگ آمیزی فرش دستباف مصاحبه با : استاد ابراهیم میرزایی

Email : a_paydarfard@birjand.ac.ir

avat81ava@yahoo.com

تاریخ مصاحبه : 27/4/91 ساعت 10 صبح

مکان: کارگاه استاد ابراهیم میرزایی (اصفهان- دروازه دولت – خیابان سپه – کوچه تلفن خانه – ساختمان خانه فرش)

استاد عبدالله میرزایی بیش از 40 سال در زمینه ی طراحی و رنگ فرش دستباف سابقه دارند. آغاز فعالیت ایشان در سن بسیار کم و 10، 11 سالگی بوده است. از استادان آقای میرزایی، استاد احمد ارچنگ، استاد جعفر رشتیان، استاد حاج عباس کرباسیان، استاد مهدی یی را می‌توان نام برد. استاد میرزایی بیش از4 سال است که با دانشگاه هنر اصفهان همکاری دارند و «کارگاه رنگ و نقطه فرش» را برای دانشجویان رشته فرش تدریس می کنند.

«رنگ و نقطه ی نقشه ی فرش» از دروس کارگاهی مقطع کارشناسی رشته فرش است که با هدف آشنایی دانشجویان فرش با رنگ‌های کاربردی و سنتی فرش و چگونگی رنگ و نقطه کردن طرح‌های فرش در 2 واحد 4ساعته ارائه می گردد. نقشه ای که استاد در حال نقطه کردن آن بودند بنابر گفته ی ایشان، طرح قاجار است البته برگرفته از طبیعت و قاجار است در ابعاد پرده ای، حاشیه فرش کتیبه ای و طرح گچبری کارشده است.

منظور از گچبری، طرح گچبری است یا از نظر رنگی، فرش ملهم از گچبری است؟

استاد: در طرح گچبری رنگ ها متناسب با طبیعت تغییر می کند. نسبت به متن رنگ ها محدودتر و نزدیک به هم هستند. استاد می‌فرمایند: طرح قاجار، رنگ های سنتی خود را داراست البته برای این طرح در فرش از ترکیب های جدید رنگی نیز استفاده می شود که در چهارچوب رنگ های شناخته شده ی فرش است. ما در نقشه کشی فرش، اصالت طرح و رنگ قاجار را حفظ می کنیم و اگر بخواهیم دقیقا همان طرح و رنگ های فرش یا بناهای تاریخی قاجاریه را استفاده کنیم به تکرار و تقلید می افتیم و طرح ها کلیشه ای می شوند. ما در همان چهارچوب، دست به ترکیب نقش،رنگ برای ایجاد نو آوری می زنیم.

تاثیر کاشی کاری نیز در طرح و رنگ فرش قاجار دیده می شود؟

استاد : بله همان رنگ های زمان قاجار چون صورتی و ارغوانی ها و همان رنگ هایی است که در طبیعت در گل ها و گیاهان دیده می شود. مثلا اگر در طرح، گلِ رز کاربرد داشته، نمونه ی همان رنگ از طبیعت، ساخته می شود مثل قرمز، صورتی سیر و روشن، لیمویی و طلایی؛ گل رز سفید و مشکی هم داریم که در رنگ آمیزی ها دیده می شود. که به این گل های طبیعت گرایانه، گل قاجاری یا گل لندنی و بیشتر گل فرنگ گفته می شود. چرا که چه از لحاظ رنگ آمیز و چه طرح نزدیک به نمونه ی طبیعی است.

بازار کدام رنگ ها بهتر است؛ قاجاریه با الگوهای طبیعت گرایانه و گل فرنگ با تنوع رنگی بالا یا دوره-های قبل از قاجار مثلا طرح و رنگ های صفویه با رنگ های خاص خودش؟

استاد : نمی توانیم بگوییم که صفویه بهتر از زندیه و قاجاریه است یا بالعکس. مهم ارائه دادن کار خوب است معمولا زمانی که کار خوبی به سبک صفویه انجام شود اینطور تصور می شود که سبک صفویه در رنگ خوب است در حالی که وقتی طرح و رنگ خوب و نو و اصولی ارائه شود چه صفویه و قاجاریه یا هر دوره و سبکی دیگر باشد مورد توجه بازار و مشتریان خاص خود خواهد بود.

رنگهای رنگ آمیز فرش چه رنگ هایی هستند؟

استاد : رنگ هایی هستند با خاصیت معدنی که تبدیل به پودر می شوند. برخی از این رنگ ها به دلیل کاربرد و قدرت رنگی، رنگ های مادر یا اصلی هستند چون لاجورد، شنجرف(لاکی)، سینکا، اُخرا، گِل ماشی و سُرنج که با این رنگ های اصلی انواع ترکیب های متنوع به دست می آید چون درجه رنگ های سبز ساقه ای روشن و سیر، سبز مینایی و ... . از جوهر رنگ هم برای برخی رنگ‌ها مثل سبز یا مشکی استفاده می شود. گاهی از رنگ های صنعتی هم که امروزه گاه مرسوم شده استفاده می شود.

 معمولا فرش اصفهان چه حداقل یا حداکثر رنگی امروزه دارد؟

استاد : حداقل حدود 11 و 12 رنگ ولی حداکثر تا 70 ، 80 رنگ می رسد مخصوصا در مورد طرح های با ظرافت و پُرکار از نظر فضاسازی چون شکارگاه و نگارگری.

 لطفا در مورد آبی ها در فرش اصفهان، که از رنگ های خاص و پرکاربرد در فرش این منطقه است، توضیحاتی بدهید؟

استاد : می توانم به آبی فیروزه ای سیر و روشن، آبی خیلی روشن که به آبی ماسی معروف است، اشاره کنم. آبی های خیلی تیره نیز در فرش اصفهان داریم که سورمه ای ها هستند و با پودر سینکا(رنگ سفید) تونالیته ایجاد می کنند. فیروزه ای مسجدی، فیروزه ای دریایی و فواصل این تنالیته ها به شکلی هستند که بافنده در انتخاب نخ دچار اشتباه نمی شوند یعنی خیلی تنالیته ها نزدیک به هم نیستند.

 تفاوت رنگی که برای رنگ کردن متن و گل ها در نقشه استفاده می شود با رنگِ مورد استفاده برای نقطه کردن چیست؟

  استاد : برای رنگ گل و برگ ها و زمینه، بَست رنگ باید کم باشد ولی رنگ نقطه پرمایه تر و غلیظ تر است. در رنگ های با غلظت بالا کمی شکر برای جلوگیری از ترک خوردگی به رنگ اضافه می شود. صمغ(عربی) نیز برای چسبندگی بیشتر رنگدانه ها و رنگ روی کاغذ کاربرد دارد. برای یک کاسه رنگ دو سه قطره صمغ کفایت می کند. در پایانِ رنگ گذاری و نقطه کردن، روی کار روغن جلا می خورد تا این تخته نقشه چند بار قابلیت بافت داشته باشد چرا که روغن جلا علاوه بر ایجاد شفافیت و براق کردن رنگ های تخته نقشه، باعث محافظت نقشه در برابر سرما و آب و ... می شود و به مرور هم با کشیدن یک دستمال خیس دوباره جلای خود را به دست خواهد آورد.

 نظر شما در مورد استفاده از نرم‌افزارهای طراحی و رنگ گذاری فرش چیست که در بین دانشجویان فرش با استقبال مواجه شده و در عین حال محدودیت های زمانی را کم کرده، یعنی در زمان بسیار کم می توانیم از یک طرح کاتالوگ رنگی متنوع و کاملی داشته باشیم؟

  استاد : هیچوقت کار کامپیوتری نمی تواند کار دست را بگیرد. من تکنولوژی را رد نمی کنم ولی واگذاری صد در صد کار دست به نرم افزار نیز اصلا قابل قبول نیست. مشاهده می کنید من در کارگاهم کامپیوتر دارم و بسیار خودم و پسرم از امکانات نرم افزارهای مختلف کمک می گیریم اما به دید یک ابزار به آن نگاه می کنم نه هنر. معمولا کارهای کامپیوتری که در بیرون انجام می شود و تعدادی هستند متاسفانه اثر را خراب می کند چون بدون شناخت و دانستن اصول طراحی فرش و حتی سبک های فرش تنها با تقسیم فرش به عناصر و جابه جایی و چرخاندن و کوچک و بزرک کردن نقشمایه ها صرفا جهت زیبایی علاوه بر اینکه اصالت طرح را از بین می برند اکثر طرح های کامپیوتری شبیه هم شده است که هر دو مورد از معظلات هنر فرش ایرانی است.

متاسفانه از روی نا آگاهی و به دلیل قیمت مناسب، استقبال هم می شود. مثلا ترنج طرح بنده با لچک طرح استاد بزرگی مثل ارچنگ و ... را با هم ترکیب می کنند و با تغییراتی که صرفا جهت زیبایی است و نمی شود آن را طراحی فرش ایرانی نامید به بازار عرضه می کنند. اما هنوز بنده مشتری های خودم را دارم که ارزش کار دست را درک می کنند و سفارش های خوبی هم دارم. استاد : بنده معتقدم بخشی از کار دست به ذهن و روح هنرمند بر می گردد. روح هنرمند در اثر، جریان دارد و انتقال این جریان با نرم افزار امکان پذیر نیست. عشق ایمان باور و ... مفاهیم عمیقی هستند که همواره پشتوانه ی محکمی برای هنرهای سنتی ما بودند که بواسطه استفاده نادرست از تکنولوژی از بین خواهند رفت و وقتی این پشتوانه ها نباشد، مطمئنا نسل حاضر و دانشجویان ما هیچ دوستی و انس با هنرهای دستی و روش حفظ آنها نخواهند داشت.

 چگونه می توان در بین دانشجویان فرش با دروسی چون طراحی و رنگ و نقطه، علاقه و انگیزه ایجاد کرد؟

استاد : بنده در دانشجویانم علاقه ایجاد کردم چون کاری که به دانشجو می دهم یک طرح بسیار عالی است و پیشنهاد رنگی هم که به دانشجو می دهم، رنگ های بسیار پر جاذبه است. همواره دانشجویان می گویند که سر کارگاه شما خسته نمی شویم. از دانشجویان خرده و ایراد نمی گیرم. به دانشجویان دلداری می دهم چرا که با بازدید از بازار گاهی با نظرات نامناسبی از سوی بازاریان مواجه می شوند که مثلا این رنگ ها مرده است و انگیزه شان کم می شود اما من واقعیت را به آنها می گویم که اگر با تلاش در رشته و حرفه خود فعالیت کنید مطمئنا یک طراح، بافنده و یا یک تولید کننده ی موفق خواهید بود اما اگر صرفا فکر شما تجاری باشد بدانید که خیلی ها تا به حال دنبال سود اقتصادی بودند و طرح های انبوه تولید کردند و تکرار زیاد این طرح ها، ارزش طرح و رنگ را از بین برده است در مواردی.

مراحل آموزش رنگ و نقطه فرش به چه شکل است؟ کارگاه رنگ و نقطه‌ی فرش چگونه توسط شما مدیریت می شود؟

استاد : ابتدا شرحی درباره ی رنگ های سنتی فرش داده می شود. سپس طرح های خوب در اختیار دانشجویان قرار می گیرد و یا طرح های خودشان را نقطه می کنند. نقطه کردن یا خفت ورچین کردن ابتدایی برای بدست آوردن مهارت و رفع اشکالات طراحی با مداد است در حالی که نقطه کردن نهایی با قلم مو ست و نیاز به مهارت بالایی دارد. رنگ و نقطه با نرم افزارهای طراحی نقشه فرش هم برای دانشجویان خوب است خوبه ما دانشجویان را تشویق می کنیم که کار با این نرم افزارها را نیز یاد بگیرند اما سیستم یک ابزار است در دست هنرمند نه اینکه هنرمند در خدمت انواع و اقسام نرم افزارها باشد.

 نظر شما در مورد تفاوت قیمت فرش دستباف و ماشینی چیست؟

استاد : ارزان بودن فرش بد هست و اینکه یک دانشجو نمی تواند برای شروع زندگی اش یک فرش دستباف خریداری کند بسیار بدتر. نگاه امروز به فرش، نگاه صنعتی است که از لحاظ تنوع و قیمت، فرش ماشینی متنوع تر و ارزان تر است ولی مضرات خود را هم داراست؛ ترکیبات مصنوعی، سُرب داشتن و حتی شیوه های سفیدبافی و چاپ در فرش ماشینی از معایب بزرگ است. پیشنهاد می کنم اگر قدرت خرید فرش دستباف برای جوان ها وجود ندارد از بافت هایی مثل گبه استفاده کنند. دانشجویان فرش بهترین کمکی که به خود و جامعه می توانند بکنند این است که فرش نیاز خود را، خودشان تولید کنند.

 اوضاع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فرش را در ایران چگونه می بینید؟ آیا رشته ی دانشگاهی فرش به اجتماع فرش کشور کمک کرده است؟

استاد : تا 30 – 40 سال گذشته تولید فرش بصورت تفننی بود و به تعداد انگشت دست تولید کننده متعهد و خوب داشتیم بنابراین فرش مقام اول جهانی داشت. اما بعد از انقلاب و با شروع جنگ، بازار کاذب برای فرش بوجود آمد و کسانی وارد این کار شدند که تنها دنبال سود اقتصادی بودند و خیلی ها حتی شغل خودشان را رها کردند و به دید تجارت به فرش نگاه کردند... از طرفی فقر و نداری در طبقه ی بافندگان و نبود سیاست-گذاری های درست باعث بوجود آمدن واسطه  یا دلالانی در فرش شد که نه سود را بافنده می برد و نه استاد کار فرش. بنده هم ناچارم به همان دلال، فرشم را بفروشم که سود اصلی را نه من می برم و نه بافنده.

نقشه فرش هایی داشتید که از آنها غیرقانونی کپی برداری شود؟ راهکار مناسب برای جلوگیری از این قبیل مشکلات در هنر طراحی فرش چیست؟

استاد : بله بوده اند اما در حال حاضر مرکز ملی فرش، نقشه ی فرش را ثبت می کند و این خیلی ارزش دارد. کارها شناسنامه دار می شود و پیگرد قانونی دارد. فقط طراحان و بافندگان باید به مرکز و شرکت سهامی فرش مراجعه کنند و اقدامات لازم را جهت شناسنامه دار کردن طرح خود انجام دهند.

- باتشکر از استاد گرامی جناب آقای میرزایی.