انجمن علمی فرش ایران

جاجیمِ بخت

بافته ای از جنس عشق

1 _  دار جاجیم و نمونه ها

تحقیق و نگارش از سعید رونقیان تبریزی

صنایع دستی روستایی و عشایری ، منبع وسیع وعمیقی از نو آوری ها ، ابتکارات ، ابداعات ، سبک ها ، روش ها و حتی فن آوری ها بوده و بستر همجوشی ، همپوشی و نوزایی فرهنگی ، اقتصادی  و اجتماعیِ عقاید و باورهای قومی ، نژادی ، ملی ، مذهبی و جغرافیایی می باشد  ، که با تحّرکی پویا و اثر گذار درقالب زمان و مکان ، نشانه هایی از گزاره های تمدن در گذرگاه تاریخ بجای نهاده است ، میراثی گرانبها که ما امروزه آن را "  پیشینه تاریخی " می نامیم .

غنا و وسعت این پیشینه تاریخی گاهی آدمی را در بهت و حیرت فرو می برد که چگونه این صنایع ساده و بومی که اکثرا به جهت نیازهای کاربردی ابداع و تولید شده ، وحتی گاه هنوز هم بهمان شکل وسبک ابتدایی تولید می شوند ، می توانند به تناسب تقدم وتاخرتاریخی ، اینچنین تاثیر پذیروموثربوده و تا این حد با سایرحوزه های هنرهمپوشانی داشته واینگونه ارتباطات بین رشته ای وچند رشته ای برقرارنمایند ، تا بدانجا که بسختی بتوان قاعده علمی وفنی ، و سبک و شیوه ای را درعرصه هنرهای مختلف پیدا نمود که درهنرهای صنایع دستی عشایری و روستایی از آنها استفاده یا پیروی نشده باشد . 

2 _  چانته های زیبا و آنتیک از هنر صنایع دستی عشایر شاهسون

به عبارت دیگربا حوصله علمی می توان بدون استثناء برای تمام سبک و روش های موجود درعرصه هنر، ازمیان هنرهای صنایع دستی ایران ، مستندی عینی یافت وتمام ساخته ها ،تافته ها وبافته های صنایع دستی روستایی وعشایری را ازهمه نظربا زبان علمی روز درمجامع و محافل داخلی و جهانی تعریف و تبین نموده وشرح وتوضیح داد . دست آفریده هایی که با ساده ترین مواد و ابزار ها ، از نظر هنری حتی بسیار فراتر از تعاریف مرزهای امروزین هنر مدرن عمل نموده و ویترین کامل و جامعی ازآفرینش های هنر مندانه را درمنظرهنردوستان ، هنرخواهان وهنر فهمان قرارداده است .

4 _  خورجین های زیبای سوزنی باف  شاهسون

 نگارنده به استناد شواهد باستانشناختی  و با توجه به سادگی  تکنیک و ابزار تولید ، بر این باور است که  " جاجیم " از نظر جغرافیایی ، خاستگاه تاریخی خاصی نداشته و تقریبا در میان تمام ملل جهان ، از دیر باز تولید نوع و قسمی از آن مرسوم و متداول بوده وبا توجه به ضرور ت ها و زمینه های کاربردی آن می توان ادعا نمود که در حوزه دست بافت های بشری قطعا یکی از بافته های مستمرو بلا انقطاع بوده است .

پیرامون موضوع جاجیم و انواع و اقسام آن تاکنون از جانب نویسندگان و پژوهشگران داخلی وخارجی مطالب ، مقالات وکتاب ها یی نگاشته شده است که هر کدام به تبع اطلاعات و آگاهی نویسنده ، حاوی مطالب ثواب و ناثواب در این ارتباط می باشد ، لکن در اکثریت قریب به اتفاق این نوشته ها ، جاجیم بطور غالب از جنبه کاربرد روزمره ، نقش و نگار ظاهری ، تکنیک و فنون ، وبُعد اقتصادی مورد توجه قرار گرفته و مع الاسف جنبه های عمیق فرهنگی و ارزش های والای انسانی ، که انگیزه و علت وجودی ناب ترین و هنری ترین جاجیم ها بوده است ، عموما مورد غفلت قرار گرفته است . حال آنکه نمونه های ناشی از این ارزشها در عرصه صنایع دستی عموما و در میان جاجیم ها خصوصا ،از نظر معانی و مفاهیم زیبا شناختی در اوج قرار گرفته و در مراتبی برتر از سایر همنوعان قرار می گیرند.  

البته آنانی نیزکه از این ارزش ها غافل یا از درکش عاجز بوده اند شاید ازجهتی چندان سزاوار سرزنش نباشند، چرا که  در ک این ارزش ها و توان تحلیل چگونگی ظهور و بروز آنها ، جز با نزدیکی به سوژه و تجربه لحظه ها در متن زندگی روز مّره عشایرقابل درک و دریافت نیست .

ارزش های والائی همانند عشق ، وفا ، صبر ، صداقت ، پاکی و.... که در لحظه به لحظه زندگی سخت و طاقت فرسا ی جسمی ، اما آکنده از آرامش روحی و روانی عشایری و روستایی موج می زند و تمام اعمال و رفتارها را بنوعی تحت کنترل و هدایت خود دارند.

هر چند که بافت جاجیم برای انواع مصارف از جل اسب گرفته تا لحاف کرسی ، از دیربازمشغله عشایر وروستائیان بوده وهست ، اما نوعی ازآن که غرض اصلی ازاین نوشتارمعرفی آن است  " جاجیم  بخت " نام دارد ، بافته ای که نماد بارزو گویایی ازحضور و نقش آفرینی ، آداب و رسوم مبتنی بر ارزشها  در صحنه زندگی روز مره عشایری و روستایی است .

6 _  نمونه ای منحصر بفرد از " جاجیم بخت "  شاهکاری از هنر عشایری  ، متعلق به مجموعه شخصی نگارنده . در قسمت پایین در نمایی بزرگتر تعداد 18 گره از گیسوان بافنده که در قسمتی ازمتن جاجیم زده شده ، نشان داده شده است که بیانگر سن بافنده در زمان اتمام تولید جاجیم می باشد. 

" جاجیم بخت " یا به عبارت محلی آن " بَخت جِجیمی "  آنگاه پا به عرصه وجود می نهد که فارغ از معیارهای اقتصادی ، دخترجوانی به امید زندگی مشترک آینده اش ، با صبروحوصله ای مثال زدنی ، دارجاجیم می گسترد وبا گلچینی ازبهترین مواد اولیه وانتخاب زیباترین نقوش ، برای ظهورنماد عشقِ خویش سنگ تمام می گزارد و در حد اعلای ظرافت زیباترین جاجیم را برای اثبات وفای خود به عهدش بافته وبا گرهِ تارهایی از گیسویش آنرا مهر و امضاء می کند ، ودرحقیقت التزام خویش به این امررا که عشق صاحب این گیسوان تعلق به صاحب خانه ای خواهد داشت که این جاجیم بخت در آن گسترده باشد ، اعلام می نماید ، وهمچنین با شیوه ای هنر مندانه ، لیلقت خویش را به رخ یار مشکل پسند می کشد تا خود را به پاسداری از عشقی جاودانه آماده سازد . و از اینروست که هنر ، زیبایی و گیرایی چنین بافته ای سایر وجوه آن را تحت تاثیر قرار داده و هر بیننده فهیمی را مجذوب و کمتر زبان و بیانی توانایی شرح و توضیح آن خواهد داشت .

به باور نگارنده ،  "عشق " مادر هنر است  و " نیاز"  نقشی بیش از دایه ندارد ، و بر اثبات  این مدعا حتی اگر سند دیگری نبود مگر همین یک نمونه " جاجیم بخت "  ، کافی و وافی بود ، هر چند که هزاران هزار سند دیگر بر این مدعا در طول دوران به تناسب حال و مکان از چشمه خلاقیت هنر صنایع دستی عشایری و روستایی جوشیده و عطش هنر دوستان را فرو نشانده است .

تفصیل سخن در باب " جاجیم  بخت " بماند به فرصت مناسبی دیگر ، بدان امید که این یاد آوری موجبی باشد تا محققین و پژوهشگران عزیز ، زین پس ، بیش از پیش بر جنبه های ارزشیِ هنرهای دستی عشایری و روستایی بذل توجه و پردازش فرمایند .

سعید رونقیان تبریزی

Saeid  Ronaghian Tabrizi

Ronaghian@gmail.com