انجمن علمی فرش ایران

انجام یک انجمن

نگاهی به ده سال فعالیت انجمن علمی فرش ایران

این جستار در نخستین شمارۀ دو ماهنامۀ طره، خرداد 1392 منتشر شده است.

سیدمحمدمهدی میرزاامینی

انجمن علمی فرش ایران چگونه پدید آمد؟

با پذیرش نخستین دانشجویان فرش در مقطع کاردانی در سال ۱۳۶۹ و پس‌ازآن در مقطع کارشناسی در سال ۱۳۷۵، جریان علمی فرش شکل تازه‌ای یافت. تا این زمان، تشکلی رسمی با فعالیت علمی دربارۀ فرش وجود نداشت. در شهریورماه ۱۳۷۵، مؤسسۀ تحقیقات فرش دست‌باف ایران با هدف انجام پژوهش‌های لازم در امور تولید فرش ایران آغاز به کار کرد. با این حال، نیازهای علمی و آموزشی فرش در کشور می‌طلبید که نهادهای تخصصی و مراکز علمی خاصی برای فعالیت دراین‌زمینه تشکیل شوند. بر این اساس، در سال ۱۳۷۹، در همایش فرش، که در آموزش عالی کاشان برگزار شد، تشکیل انجمن از سوی دبیر همایش پیشنهاد شد. با موافقت مسئولان و پس‌ازآن با تشکیل کمیتۀ پیگیری و هیئت‌مؤسس و تصویب اساسنامه، در بیست‌و‌دوم خرداد ۱۳۸۱ انجمن علمی فرش ایران با حکم معاون پژوهشی و رئیس کمیسیون انجمن‌های علمی تأسیس شد. اکنون بیش از یک دهه از تأسیس انجمن علمی فرش ایران می‌گذرد. در این نوشته، نگاهی می‌اندازیم به کارنامۀ این انجمن.

انجمن چیست؟

واژۀ انجمن در زبان فارسی به‌معنی گردآمدگاه و جایی است که شماری از مردم در آن برای رایزنی گرد آمده‌اند (دهخدا: «انجمن»). معادل انگلیسی این واژه Association و برگرفته از ریشۀ لاتینِ Associare است، به‌معنی جمع‌کردن، پیوستن و شرکت‌کردن (بیرو، ۱۳۶۶: ۲۱). هر انجمن پیمانی است که برپایۀ آن افراد دانسته‌ها و فعالیت‌هایشان را به‌هم می‌آمیزند تا اهدافی فارغ از سودجویی یا کسب منافع مالی تحقق پذیرد. بنابراین، انجمن هم فرایند پیوستن انسان‌ها با یکدیگر است و هم شامل نتایج و آثار پیوند. انجمن‌ها گونه‌ای از سازمان‌های رسمی‌اند که در آن‌ها تمام یا بیشتر اعضا آزادانه و نیمه‌وقت کار می‌کنند (محسنی، ۱۳۷۱: ۱۹۷). نیک، روشن است که انجمن جایی برای کسب درآمد شخصی یا سازمانی نیست و شاید برای کسب اهداف حتا متحمل هزینه هم بشوند.

دربارۀ انجمن علمی فرش ایران

انجمن علمی فرش ایران تاکنون پنج هیئت‌مدیره انتخاب کرده که ریاست سه دورۀ نخست آن با دکتر امیرحسین چیت‌سازیان و دو دورۀ بعدی آن با دکتر سیدجلال‌الدین بصام بوده است. در حال حاضر، این انجمن ۱۳۱ عضو پیوسته، ۴۶ عضو وابسته، ۱۶۱ عضو مرتبط و ۲۲۷ عضو دانشجو دارد. عضویت پیوسته عالی‌ترین نوع عضویت انجمن علمی فرش ایران است که در انتخابات دوره‌ای انجمن حق رأی دارد. عضویت افتخاری و عضویت حقوقی نیز از دیگر انواع عضویت انجمن است که شمارشان اندک است. انواع عضویت‌های انجمن نسبت‌به تخصص و سنوات فعالیت در حوزۀ فرش دست‌باف و سایر حوزه‌های مرتبط دسته‌بندی می‌شوند که به‌نسبت می‌توانند از خدمات انجمن بهره‌مند شوند.

با حسابی سرانگشتی، انجمن علمی فرش ایران در انواع عضویت‌ها بیش از ۵۵۰ عضو دارد که از جای‌های مختلف ایران‌اند؛ اما در عمل بیشترِ اعضا نه‌تنها فعالیتی مرتبط با انجمن ندارند، بلکه در کوچک‌ترین کمک متصور به انجمن، یعنی پرداخت حق عضویت سالانه که بیشترین مقدار آن ۱۲هزار تومان در سال است، کوتاهی می‌کنند. با این وضع، گسست انجمن از اهداف و فعالیت‌هایش طبیعی است.

اهدافی که فقط نوشته شده‌اند

«به‌منظور گسترش و پیشبرد و ارتقای علم و توسعۀ کمی و کیفی نیروهای متخصص و بهبود بخشیدن به امور آموزشی و پژوهشی درزمینه‌های مربوط‌به فرش، انجمن علمی فرش ایران تشکیل می‌گردد.» این دو خط، هدف تشکیل انجمن است و برای دستیابی به آن وظایف و فعالیت‌های انجمن در مادۀ ۵ چنین آمده است:

• انجام تحقیقات علمی و فرهنگی در سطح ملی و بین‌المللی بین محققان و متخصصانی که به‌گونه‌ای با علم و هنر فرش سروکار دارند؛
• همکاری با نهادهای اجرایی، علمی و پژوهشی درزمینۀ ارزیابی و بازنگری طرح‌ها و برنامه‌های مربوط‌به امور آموزش و پژوهش درزمینۀ علمی موضوع فعالیت انجمن؛
• ترغیب و تشویق پژوهشگران و تجلیل از محققان و استادان و هنرمندان ممتاز؛
• ارائۀ خدمات آموزشی و پژوهشی؛
• بررسی و اظهارنظر درزمینۀ آموزش فرش و سرفصل‌ها و برنامه‌های آموزشی رشتۀ فرش در مقاطع مختلف تحصیلی؛
• تشکیل گردهمایی‌های علمی و هنری در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی؛
• انتشار کتب و نشریات علمی و هنری؛
• ارائۀ خدمات مشاوره‌ای علمی و تخصصی درزمینۀ فرش به اشخاص حقیقی و حقوقی در جهت تعالی هنر صناعی فرش.

همچنین در تبیین اهداف گروه‌های تخصصی انجمن علمی فرش ایران آمده است:

• ارتقای کیفی و بهبود وضعیت موجود؛
• حفظ تجارب گذشتگان و احیای میراث فرهنگی با ارزش و اصیل؛
• کمک به ارتقای کیفی دانش فنی، تحقیقاتی و آموزشی هنر فرش؛
• ایجاد بستر مناسب جهت همکاری بین هنرمندان فرش، تولیدکنندگان و دانش‌پژوهان فرش با ارگان‌های مربوط؛
• بهره‌مندی نظام فرش کشور از جدیدترین و آخرین پیشرفت‌ها و یافته‌های علمی تخصصی داخلی و خارجی.

لازمۀ تحقق اهداف یادشده وجود سازمانی قوی و برخورداری از منابع پایدار و قابل گسترش است. لذا، تحقق این اهداف در انجمنی که در تأمین کوچک‌ترین منابع مالی و انسانی خود دچار مشکلات متعدد است و برای جمع‌کردن اعضا و ارتباط مؤثر با آن‌ها همواره مشکل داشته کاری ناممکن است. انجمن پس از یک دهه‌ هنوز نتوانسته است منبع مالی و حامی مورد اطمینانی بیابد. از همین رو، این اهداف جنبۀ عملیاتی نمی‌یابند، چون در عمل ابزار و منابع لازم فراهم نیست و کوشش برای جذب این منابع هم بی‌نتیجه است.

انجمن برای دستیابی به اهدافش چه کرده است؟

یکی از دستاوردهای مهم انجمن چاپ هجده شماره از فصلنامۀ علمی‌ـ‌پژوهشی گلجام است که در سال ۱۳۹۱ جایزۀ نشریۀ برگزیدۀ هنر را نیز از سوی وزارت علوم دریافت کرده است. این درحالی است که، اگر شمارۀ نوزدهم گلجام را تا پایان سال ۱۳۹۱ چاپ‌شده بدانیم، باز هفت شماره تا پایان سال ۱۳۹۱ تأخیر دارد و جای تعجب است که چگونه این فصلنامه در گروه هنر حائز تقدیر بوده است! دریافت مجوز و انجام اقدامات لازم برای تدوین دانشنامۀ فرش ایران نیز دیگر دستاورد عمدۀ انجمن است. چند سالی است که انجمن برای تدوین آن فعالیت‌های خود را آغاز کرده است. با این حال، باید صبر کرد و دید که خروجی این فعالیت چندساله چیست. از دیگر فعالیت‌های انجمن می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• برگزاری سه دوره از همایش سراسری دانشجویان و دانش‌آموختگان فرش به‌صورت دوسالانه، که چهارمین دورۀ آن به‌علت نبود بودجه برگزار نشد؛
• چاپ نوزده شماره از گاهنامۀ خبری و اطلاع‌رسانی، که به‌علت نبود تیم اجرایی منسجم بیش از یک سال است که چاپ و توزیع نشده است؛
• همکاری در چاپ کتاب آموزش دانشگاهی فرش دست‌باف، چالش‌ها و چشم‌اندازها، که تنها عنوان کتاب در بین فعالیت‌های انجمن است و آن هم حاصل کاری پژوهشی نیست؛
• اجرای یک دوره آموزش به‌بافی در آذربایجان شرقی در سال ۱۳۸۴ که در مقام تنها فعالیت فراگیر آموزشی انجمن رضایت‌بخش نیست؛
• شرکت در نمایشگاه‌های تخصصی، تنها با برپایی غرفه و بدون هدف‌گذاری و دستاورد؛
• راه‌اندازی پایگاه اینترنتی انجمن و فصلنامۀ گلجام در نیمۀ دوم سال ۱۳۹۱ پس از وقفه‌ای نزدیک ‌به چهار سال؛
• برگزاری جلسات سالانۀ مدیران گروه فرش سراسر کشور، که در دورۀ اخیر به‌علت ناهماهنگی‌ها برگزار نشد؛
• توسعۀ فعالیت‌های انجمن از طریق تأسیس شعبه در کاشان و تبریز، که طبق آخرین استعلام‌ها این دو شعبه فعالیت و دستاورد خاصی نداشته‌اند یا دست‌کم این دستاوردها چشمگیر نبوده‌اند.

با توجه به کارنامۀ انجمن، متوجه خلاءهای بزرگی در ابزار لازم برای دستیابی به اهداف آن می‌شویم که عملاً دستیابی به آن‌‌ها را ناممکن یا دست‌کم بسیار دشوار می‌کند. این نکته را هم بیفزاییم که مرکز ملی فرش ایران، در مقام متولی فرش کشور، عملاً در فعالیت‌های خود روی خوشی به توان اجرایی انجمن نشان نداده است. نمونۀ بارز آن به‌یاری‌نگرفتن انجمن در برخی امور اجرایی مرتبط با حوزۀ فعالیت و رسالت‌های آن نظیر المپیاد فرش است یا کم‌رنگ‌شدن حمایت‌هایش از انجمن در دوره‌های اخیر که پیش‌تر اوضاعی بهتر داشت. شاید این مسئله ازاین‌روست که متولی فرش کشور نیز برای انجام فعالیت‌های اجرایی‌اش امیدی به انجمن ندارد.

انجمن برای دستیابی به اهدافش حامیانی با قدرت مادی و معنوی می‌خواهد. انجمن با افزایش اعتبار و رسمیت‌بخشیدن به فعالیت‌های علمی و اجرایی خود می‌تواند این حمایت‌ها را از بخش دولتی و خصوصی جذب کند. اما متأسفانه ضعف عملکرد انجمن به مشارکت‌نکردن اعضا انجامیده است و از اعتبار انجمن کاسته است. در این اوضاع، جذب پشتیبان مالی دشوار است.

کسی انجمن را می‌شناسد؟

ناشناخته‌بودن انجمن علمی فرش ایران در جامعۀ داخلی و مجامع بین‌المللی فرش بزرگ‌ترین مسئله‌ای است که انجمن با آن دست‌به‌گریبان است. انجمن نتوانسته است خود را مرجعی علمی و پرتوان به جامعۀ داخلی و بین‌المللی فرش معرفی کند و متناسب با آن خدمات متقابلی را دریافت و ارائه کند. به‌ طور کلی، بسیاری از فعالان حوزۀ فرش دست‌باف ایران، حتا اگر نام انجمن را شنیده باشند، اطلاعات روشنی از حوزه‌های فعالیت آن ندارند. بنابراین، مشارکت آن‌ها با انجمن بسیار محدود است. برای نمونه، برخی از اعضای انجمن، حتا اعضای پیوسته، نمی‌دانند هیئت‌مدیرۀ انجمن چه کسانی‌اند. این مسئله ناشی از نبود ارتباط دوطرفه میان انجمن و اعضاست و البته برای بهسازی این رابطه ظاهراً هیچ کوشش مؤثری انجام نمی‌شود.

انجمن و ابزار تبلیغی ضعیف

حضور انجمن در نمایشگاه‌های مرتبط با فرش منحصر به نمایشگاه‌ فرش تهران است و آن هم محدود و بدون هدف و ابزار تبلیغی مناسب. نشریۀ عمومی و اطلاع‌رسانی انجمن با نام خبرنامه نیز چندان منظم چاپ و توزیع نمی‌شود که در گسترش ارتباط میان انجمن و اعضا نقشی مؤثر بازی کند. انجمن در رسانه‌های جمعی نظیر مطبوعات، خبرگزاری‌ها، نشریات الکترونیکی و رسانه‌های دیداری و شنیداری حضور بسیار کم‌رنگی دارد و حتا می‌توان گفت ندارد. راه‌اندازی دوبارۀ تارنمای انجمن که مدت‌ها بسته بود می‌تواند رویدادی مثبت باشد، اما این پایگاه در بین صفحات وب فاقد امتیازات فنی و جذابی است که بتواند در فضای مجازی به رسالت‌های انجمن تا حدودی جامۀ عمل بپوشاند. فقدان انتشار کتاب، ویژه‌نامه، بروشورهای تبلیغاتی، استفاده از سامانه‌های اطلاع‌رسانی مانند پیامک، برگزاری همایش و سایر راه‌های تبلیغاتی، که دست‌کم انجمن را به اعضا معرفی کند، از دیگر ضعف‌های آن است.

کجای‌اند اعضا؟

مجمع عمومی انجمن هر دو‌سال‌یک‌بار برای انتخاب اعضای هیئت‌مدیره باید تشکیل ‌شود، اما متأسفانه در دوره‌های اخیر که از نحوۀ برگزاری آن اطلاع داریم اعضای پیوسته به حد نصاب لازم نرسیدند و در جلسه‌ای دیگر با تعدادی کمتر از حد نصاب معمول اعضای هیئت‌مدیره انتخاب شدند. این نکته گویای آن است که انجمن از آن روح خاص انجمن علمی که در تعریف انجمن به آن اشاره شد برخوردار نیست و بسیاری از اعضا صرفاً نامی در فهرست انواع عضویت‌ها دارند و حداقل‌های همکاری و همفکری را نیز، که نمود بارز آن تشکیل مجمع و انتخاب اعضای هیئت‌مدیره است، رعایت نمی‌کنند، زیرا اهداف انجمن برایشان مهم نیست یا منتظر منفعتی هستند که در انجمن به آن نمی‌رسند. نکتۀ دردآور دیگر هم این است که آسیب‌شناسی یا بررسی برای تغییر این اوضاع انجام نشده است و گویا نخواهد شد و البته طوری هم وانمود می‌شود که انگار همین وضع مساعد است.

چاره چیست و چه کسی مسئول است؟

افزون‌بر مشکلات یادشده، که فضایی کرخت و سرد و ساکن را به بدنۀ انجمن تحمیل می‌کند و ریشۀ بسیاری از  ناکارآمدی‌های آن است، فقدان برنامه‌ریزی برای اصلاح وضع موجود و جذب حمایت‌ از نهادهای مختلفْ سازوکار انجمن را نابسامان‌تر خواهد کرد، همان‌طور که از ابتدای تأسیس انجمن به این سو فعالیت‌های آن کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر شده‌اند. این بی‌اعتنایی و چاره‌ناجویی معدود قوت‌های انجمن را نیز، که امروز یگانه علت وجود آن است، تضعیف می‌کند. نمونۀ بارز آن تأخیر چاپ گلجام است. اما به‌واقع مقصر کیست که انجمن پویا نیست؟

باشد که این نیشتر راهی به حل مشکلات بگشاید

در هر حال، همان‌طور که از تعریف انجمن برمی‌آید، انجمن محدود به فعالیت یک یا چند فرد خاص نیست. انجمن به مجموعه فعالیت افراد و گروه‌هایی تخصصی حتا به گستردگی جامعۀ علمی فرش ایران اطلاق می‌شود که برای دستیابی به اهداف مشترک گرد آمده‌اند. اما به نظر می‌رسد در انجمن علمی فرش ایران شرط اصلی، یعنی جمع دلسوزان، محقق نشده است و یا این جمع پراکنده شده است. برای حل این مشکل راهکاری جز ایجاد اوضاع و فضای مساعد اولاً برای جمع اعضا و حضور مؤثر آنان و ثانیاً بهره‌مندی از تفکر جمعی و دستیابی به اهداف انجمن وجود ندارد. باشد که این نیشتر راهی به حل این مشکل بگشاید.

منابع